Ronald Bruins

"Faillissementen kunnen grote maatschappelijke schade veroorzaken en het publiek vertrouwen in de financiële keten schaden", aldus Agnes Koops-Aukes, lid van de raad van bestuur van PwC Nederland en sponsor van de Werkgroep Continuïteit. "Het is daarom belangrijk dat we als accountants continu bezig blijven ons functioneren op dit thema te verbeteren en te leren wat beter kan. Als Werkgroep Continuïteit hebben we onderzocht welke factoren van belang zijn voor het tijdig signaleren van continuïteitsproblemen bij een organisatie. Daarbij keken we naar de rol van de accountant, uiteraard als onderdeel van een keten van diverse betrokkenen."

Geen jaarrekening of 403-verklaring

Het eerste deel van het onderzoek bestond een dataonderzoek naar faillissementen in Nederland, in de periode vanaf 2012 tot en met 2020. Dit onderzoek werd uitgevoerd door de Foundation for Auditing Research (FAR), in opdracht van de Werkgroep Continuïteit. Liefst 88 procent van de failliete organisaties deponeert voor het laatste boekjaar geen jaarrekening of 403-verklaring binnen de wettelijke termijnen, zo blijkt. "Als de jaarrekening laat wordt gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel, kan dat een belangrijk signaal van discontinuïteit zijn", stelt Koops-Aukes. "Maar er wordt in ons land niet actief gehandhaafd op het tijdig deponeren van de jaarrekening." 

'Als de jaarrekening laat wordt gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel, kan dat een belangrijk signaal van discontinuïteit zijn.'

Daarnaast kwamen de onderzoekers erachter dat 71 procent van de gedeponeerde jaarrekeningen in het jaar voorafgaand aan een faillissement geen expliciete toelichting van het management over de onzekerheid van de continuïteit bevat.

Als gevolg van het niet-deponeren van een jaarrekening, ontbreekt bij 88 procent van de faillissementen dus ook een controleverklaring voor het boekjaar voorafgaand aan het jaar van faillissement. In de wel aanwezige controleverklaringen bij de gedeponeerde jaarrekeningen is in 63 procent van de gevallen geen materiële onzekerheid over continuïteit (going concern-verklaring) of vrijwillig toelichtende paragraaf opgenomen. Koops-Aukes: "Hier kunnen goede redenen voor zijn, maar de hoogte van dit percentage roept op zijn minst enige vragen op over de alertheid van de accountant op discontinuïteit."

'Self-fulfilling prophecy' onwaarschijnlijk

Als tweede bundelde de werkgroep kennis uit beschikbare (internationale) wetenschappelijke artikelen op het gebied van continuïteit. Daar kwam uit dat het zeer onwaarschijnlijk is dat de going concern-verklaring een self-fulfilling prophecy wordt. "Hoe handelt de accountant adequaat voor maatschappij én bedrijf in situaties van dreigende discontinuïteit? Dat is een belangrijke vraag", meent Koops-Aukes. "Het is goed voor de accountant om te weten dat uit ons onderzoek blijkt dat een melding over twijfel aan de continuïteit niet een self-fulfilling prophecy is. Kortom, als de accountant iets zegt over de continuïteit, wil dat niet zeggen dat de organisatie sec als gevolg daarvan kopje onder gaat."
Het onderzoek omschrijft zo'n effect als 'zeer onwaarschijnlijk'. Wel heeft een going concern-verklaring effect op de vermogenskostenvoet, de kredietbeoordeling en aandelenkoers.

Uit de bestudering van wetenschappelijke artikelen kwam ook dat stakeholders meer steunen op vertrouwelijke, van de organisatie verkregen informatie, dan op publiekelijk beschikbare informatie. "Daarbij zwakt positieve of minder negatieve informatie écht negatieve informatie af", aldus de werkgroep. Uit internationaal onderzoek blijkt ook dat een hogere frequentie van inspecties en eventuele sancties door toezichthouders leidt tot meer going concern-verklaringen.

Diepgaande kennis en professionele autonomie

Als derde nam de werkgroep interviews af met diverse stakeholders, van binnen én buiten de sector, om te achterhalen waarom het volgens hen soms 'fout' gaat in de beoordeling van de continuïteit door de accountant. Uit in totaal achttien interviews kwamen maar liefst 316 observaties. Deze observaties verdeelde de werkgroep in 37 verschillende root cause-factoren en uiteindelijk in vier thema's.

'Een accountant moet professioneel-kritisch zijn en blijven, ook in een relatie gebaseerd op vertrouwen.'

"De toenemende complexiteit van organisaties en de snelheid en impact van ontwikkelingen neemt toe en vereist voor de beoordeling van de continuïteit diepgaande kennis van de organisatie en relevante ontwikkelingen", stellen de onderzoekers. Deze ontbreekt nog wel eens. Ook mag de accountant meer gebruikmaken van externe bronnen en samenwerken met experts, om het noodzakelijke totaaloverzicht te verkrijgen. Voldoende 'in- en uitzoomen' dus.

Een ander thema is professionele autonomie. "Een accountant moet professioneel-kritisch zijn en blijven, ook in een relatie gebaseerd op vertrouwen", zo valt in het rapport te lezen. "Deze onafhankelijke positie kan tijdens een controle door allerlei factoren onder druk komen te staan. Voldoende relevante kennis en ervaring met continuïteit is cruciaal, maar zelfoverschatting door management of accountant kan ertoe leiden dat relevante experts niet tijdig worden ingeschakeld. Met als risico: onvoldoende diepgang in risico-inschatting en verantwoording."

Uiteenlopende verwachtingen

De onderzoekers constateren ook dat er over de rollen en verantwoordelijkheden van bestuurders, toezichthouders en de accountant uiteenlopende maatschappelijke verwachtingen bestaan. "Wat is het onderscheid tussen continuïteit en toekomstbestendigheid en wie heeft daarbij welke verantwoordelijkheden? De accountant voert zijn of haar werkzaamheden uit in een vertrouwensrelatie met de gecontroleerde. Deze vertrouwensrelatie kan bijdragen aan onduidelijkheden over de rollen en verantwoordelijkheden van bestuurders, toezichthouders en accountants. Dat wordt versterkt door de (soms) brede rolinvulling van accountants in de mkb-praktijk. Daarnaast lijkt het niet tijdig informeren van het maatschappelijk verkeer over continuïteitsproblemen onvoldoende consequenties te hebben voor het management en de accountant."

Heeft continuïteit voldoende prioriteit?

Volgens de werkgroep is het jaarverslag vooral gericht op het verleden en het afleggen van verantwoording daarover. In hoeverre heeft het reflecteren op en rapporteren over de continuïteit voldoende prioriteit bij de organisatie én de accountant? "In de jaarlijkse verantwoording komt, op basis van de Nederlandse wet- en regelgeving, slechts beperkt expliciet de continuïteit en de toekomstbestendigheid van de organisatie aan de orde. Hierdoor creëert het maatschappelijk verkeer eigen verwachtingen, die niet in lijn liggen met de minimale verslaggevingsvereisten."

Agnes Koops-Aukes verwacht dat accountantsorganisaties en de wetgever "mooie stappen" kunnen zetten op basis van de uitkomsten in deze rapportage. "Van het tijdig deponeren van de jaarrekening en de verbeteringen in cultuur en gedrag tot aan de vasthoudende rol van de accountant. Dat maakt dit rapport meer dan de moeite waard. Tot slot: We krijgen als werkgroep wel eens de vraag of alle aandacht en ophef rondom continuïteit wel terecht is. Immers, slechts een klein aantal faillissementen veroorzaakt die grote schade. Tegen hen zou ik willen zeggen: Elk faillissement waar wij als accountant niet tijdig hebben gewaarschuwd waar dat wel had gemoeten, is er één te veel. En juist omdat we een faillissement niet dagelijks meemaken als accountant, is er des te meer reden om van elkaar te leren en dit onderwerp met elkaar prioriteit te geven."

• Rapport Oorzakenanalyse continuïteit 'Continuïteit: ons gezamenlijk belang'
• Samenvatting 'Continuïteit, toekomstbestendigheid en de rol van de accountant'
• Infographic Rapportage controleplichtige organisaties voor faillissement