Ferry Geertman en Hein Kloosterman

Er zijn twee redenen om over zo'n onderwerp een column te schrijven. De eerste reden is natuurlijk de term 'pakkans'. Zo'n term refereert aan een van onze passies: statistiek. De tweede reden is de andere passie: auditing.

Wij zijn het eens met Pieter Lakeman dat als preventieve maatregelen niet helpen, er repressieve maatregelen moeten worden genomen. Dus: we moeten de ontdekking van falende accountants modelmatig in de vingers zien te krijgen.

Van Dale geeft aan 'pakkans' de betekenis 'kans om gepakt te worden na het plegen van een strafbaar feit'. Met de laatste twee woorden ligt primair het verhogen van de pakkans bij onze rechtshandhavers.

Om toch uit de voeten te kunnen met onze passies gebruiken we in deze column een iets andere betekenis, namelijk 'kans om fouten te detecteren voordat stakeholders van de accountantsverklaring zich gedupeerd voelen'.

De uitdrukking 'vergroot de pakkans van de falende accountant' gaat er impliciet van uit dat er veel feilen van accountants onder de radar blijven.

Hoe kunnen we de 'pakkans' van falende accountants verhogen? Ons idee is: doe waarnemingen, doe dossierreview, laat de accountantsgemeenschap zien wat er mis is. Naar ons idee is het niet per se nodig om de falende accountants of hun organisaties aan de schandpaal te nagelen. Wel is nodig te laten zien wat er mis is, en waar het mis gaat. Ligt het aan de aanpak, aan de attitude? Is het een combinatie van van alles en nog wat en dus diffuus? Dat zijn inzichten waaraan we als vakbroeders wat hebben. Waarvan je kunt leren.

Wat dat betreft is het rapport van de Autoriteit Financiële Markten van 25 september 2014 een opsteker. Daarin komt onder andere naar voren dat er soms sprake is van niet geschikt en onvoldoende bewijs. Er is dus geen deugdelijke grondslag. Jammer was dat er wel tendensen zijn genoemd - percentages niet-deugdelijke onderzoeken - maar dat die niet waren gestoeld op onderzoek dat zulke conclusies statistisch rechtvaardigde. De onderzoeken waren gericht op risicovolle elementen van de jaarrekeningen, waardoor er naar bekende soorten fouten is gezocht. Dat leidt tot hogere foutpercentages hoger dan bij een representatieve steekproef.

Maar als we onze zegeningen tellen, zien we dat de AFM fouten in de controle opspoort voordat de stakeholders van de desbetreffende bedrijven zich gedupeerd voelen. En dat is een stap op weg naar verhoging van de pakkans.

'Wij lazen vooral maatregelen die met ethiek te maken hebben.'

Nu zit ons nog iets dwars. Dat lazen we niet in de rapporten die zijn verschenen. Die rapporten dringen aan op maatregelen die te maken hebben met het gedrag van accountants. Wij lazen vooral maatregelen die met ethiek te maken hebben. Voor het objectiveerbare deel van de controle-aanpak lazen we (nog) niet dat er verbeteringen voorgesteld gaan worden. Preciezer: wij missen een paragraaf over de toepassing van risico-analyse in de controle. Ons inziens moet de toepassing daarvan meer worden geobjectiveerd, dus valideerbaar worden gemaakt én ook daadwerkelijk worden gevalideerd.

Accountantskantoren gebruiken allerlei risicomodellen, die allemaal als doel hebben een inschatting te maken van de reductie die mag worden toegepast op de hoeveelheid detailcontroles.

'Wij missen een paragraaf over de toepassing van risico-analyse in de controle.'

De term 'model' betekent, 'een vereenvoudigde weergave van een aspect van de werkelijkheid'. Bij het gebruik van een model moet men zich dus voortdurend blijven afvragen of de aannames nog kloppen, of de 'echte' werkelijkheid aansluit bij de weergave van de werkelijkheid die in het model is gestopt.

We grijpen daarom even terug naar de discussies over risicoanalyse en de toepassing van Bayesiaanse statistiek. Het slechte nieuws was: het risicoanalysemodel deugt niet, want het is niet valideerbaar. Uiteindelijk is er een valideerbaar - Bayesiaans - model gekomen. Maar is het model ook gevalideerd?

Voor zover ons bekend is er wel een onderzoek naar risicoanalyse door accountants geweest (dissertatie Ed Broeze; Validation on Risk Assessment in Auditing; 2006), maar onze stuurgroepgenoot zette nogal wat vraagtekens bij het risicoanalysemodel. Het is ons niet bekend of er kantoren zijn die de valideerbaarheid hebben aangegrepen om te onderzoeken of hun accountants niet te licht denken over de risico-inschatting in de controle.

Onze conclusie is dat als de kantoren de pakkans van falende accountants willen verhogen, zij moeten beginnen werk te maken met het valideren van de risico-inschattingen die hun accountants doen.