Een grote onderwijsinstelling heeft gezien haar financieringsbehoefte een aantal omvangrijke leningen afgesloten, met een variabele rente. Het resultaat van de onderwijsinstelling is hierdoor gevoelig voor renteschommelingen. De bestuurder van de instelling heeft enige tijd geleden besloten zogenaamde IRS-es (interest rate swaps) af te sluiten. Deze worden gebruikt om variabele rente om te zetten in een vaste rente.

De onderwijsinstelling stelt haar jaarrekening op in overeenstemming met in Nederland algemeen aanvaarde grondslagen voor financiële verslaggeving (Dutch GAAP). Aangezien de instelling door de complexiteit afziet van de mogelijkheid om hedge accounting toe te passen en de derivaten of haar onderliggende variabelen niet beursgenoteerd zijn, zijn de derivaten in de jaarrekening tegen kostprijs (= nihil) gewaardeerd. De marktwaarden van de IRS-en dienen onder Dutch GAAP in de toelichting van de jaarrekening te worden opgenomen indien ze significant afwijken van de kostprijs. Als de marktwaarde lager is dan de kostprijs, moet bovendien een voorziening voor het verschil worden gevormd.

De onderwijsinstelling blijkt in de beginjaren een goede keuze te hebben gemaakt; de marktrente is hoger dan de (door de IRS-en) vaste rente van de leningen. In jaar x daalt als gevolg van gewijzigde marktomstandigheden de marktrente tot net onder het vaste rentepercentage van de lening. De derivaten hebben nu ten opzichte van de marktrente een licht negatieve waarde, waardoor een voorziening moet worden gevormd. Dit heeft een negatief effect op het resultaat van het boekjaar.

De bestuurder acht dit effect ongewenst en besluit ten behoeve van de jaarrekeningcontrole van jaar x een waardeoverzicht op te stellen met dusdanige uitgangspunten dat de ‘marktwaarde' van de derivaten hoger is dan de kostprijs ervan. Omdat de derivaten niet beursgenoteerd zijn (over the counter), kan de marktwaarde niet worden ontleend aan een notering aan een actieve markt. Het waardeoverzicht van de bestuurder is de primaire basis voor de managementbewering over de marktwaarden van de derivaten. De accountant controleert dit overzicht aan de hand van de marktrente, weegt de bijbehorende argumentatie, en besluit gezien de thans geringe impact de jaarrekening te voorzien van een goedkeurende verklaring.

In jaar x+1 daalt de marktrente verder en verschijnen in de media negatieve berichten over deze financieringsconstructie. Ook de politiek begint vragen te stellen aan (semi)publieke instellingen die in hun ogen met dergelijke instrumenten voor 'bankiertje' spelen.

De bestuurder wordt nerveus en besluit ten behoeve van de jaarrekening nogmaals een gunstiger marktwaardeoverzicht op te stellen, om geen voorziening te hoeven opnemen. Hij wil namelijk een politieke rel voorkomen en verwacht dat na balansdatum de markt zal herstellen, waardoor de voorziening overbodig wordt.

Getriggerd door de media-aandacht besluit de controlerend accountant in jaar x+1 de derivaten door een deskundige te laten beoordelen. Deze komt tot de conclusie dat de marktwaarde van de derivaten significant is overgewaardeerd en dat een aanzienlijke voorziening noodzakelijk is. Naar aanleiding hiervan beoordeelt de specialist ook de waardebepaling van jaar x. Ook deze bleek onjuist te zijn, maar leidt niet tot materiële aanpassingen.

Omdat het bestuur bewust een onjuiste presentatie van de feitelijke situatie had gegeven, was de controlerend accountant genoodzaakt om de integriteit van de bestuurder ter discussie te stellen. In dit kader is onder andere de Raad van Toezicht geïnformeerd en verzocht passende maatregelen te nemen om herhaling in de toekomst te voorkomen. Daarnaast heeft de accountant aanvullende werkzaamheden verricht op de meer subjectieve beweringen door de bestuurder in de verantwoording.

Deze rubriek wordt verzorgd door: Remco de Groot, Ernst & Young Fraud Investigation & Dispute Services, Michel Grummel, Alvarez & Marsal Dispute Analysis Benelux, Ellen van Nimwegen, PricewaterhouseCoopers Dispute Forensic, Jurgen van Vliet, Deloitte Forensic & Dispute Services.