Opinie 29 oktober 2019

Interim-rapport CTA: 'Een hek rond de controlepoot'

Op basis van haar uitgebreide en diepgaande onderzoek lijkt de voorlopige bevinding van de Commissie Toekomst Accountancysector duidelijk. Het valt eigenlijk best mee met de problematiek in de accountancysector. Als belangrijkste punt komt naar voren dat er uniformiteit zou moeten zijn in het toezicht op de sector en dat lijkt logisch. Waarom zou er immers verschil moeten zijn in dat toezichtsregime?

Onderzochte punten als verloop personeel, voldoende concurrentie, kwaliteit en dergelijk vindt men klaarblijkelijk voldoende op orde, alhoewel afnemers niet blijken te weten wat auditkwaliteit is, maar dat is immers hun eigen schuld. Ook met de structuur van de organisaties lijkt niets mis. De accountancypoot wordt bestuurd door overwegend accountants, er is uitgebreide regelgeving en straks ook nog prima uniform toezicht, als het aan de commissie ligt.

Wat ik echter mis is een analyse van de ontwikkeling van de businesspositie van dat deel van de 'accountantsorganisatie' waar controleverklaringen uitrollen, in relatie tot de andere delen. Met als kernvraag of dit mogelijk een oorzaak kan zijn voor de problemen rond de accountantscontrole.

Misschien juist als tweede generatie accountant neem ik een ontwikkeling waar die heel globaal weergegevenals volgt verliep.

In het prille begin was de accountant een soort omnideskundige op financieel gebied en bepaler van wat er wel en niet mocht. Zijn positie was wettelijk beschermd en het besef van zijn verantwoordelijkheid en zijn beroepsorganisatie hielden hem in control. Hij werd gewaardeerd om zijn brede deskundigheid wanneer cliënten die nodig hadden. Dat betrof het hele spectrum, van belasting- en organisatieadvies tot adviezen over de presentatie van jaarrekeningposten en over wat daarin wel en niet mocht. Dit uitmondend in zijn zegen via zijn (toen nog) accountantsverklaring. De accountant was er voor zijn klanten, maar ook voor de belangen van het maatschappelijk verkeer, zeg maar toen de stakeholders. Door zijn positie en zijn activiteiten wist hij heel veel over zijn cliënten, dit ter ondersteuning van zijn controleactiviteiten. Vanwege de waardering voor het pallet aan diensten waren er ook commercieel weinig problemen. Door de groei van organisaties vielen er bovendien steeds weer nieuwe cliënten in zijn mandje, dankzij de controleplicht.

In de loop der jaren brokkelde echter steeds wat af van zijn commerciële positie en evenzo van zijn brede kennisbeeld over zijn cliënten. Er kwamen adviesafdelingen op het gebied van belastingen, organisatie, ICT, compliance, M&A etc. Allemaal afdelingen met leuk werk, gewaardeerd door opdrachtgevers. Uitdagend ook voor medewerkers, om door diep te graven oplossingen te vinden voor steeds weer nieuwe problematiek bij cliënten. Zaken waar de 'accountantsorganisatie' zich als geheel mee kan profileren, overigens ook bij het offreren van controlediensten. De kern van controle verkoopt immers niet gemakkelijk. Voor cliënten is eigenlijk alleen de prijs nog van belang, omdat het 'moet'. Gelukkig voor hem, deelt de controlerende accountant nog wel in de totale revenuen van de gehele 'accountantsorganisatie'.

Door de internationalisering en schaalvergroting van organisaties nam deze ontwikkeling een enorme vlucht, zeker aan de bovenkant van de accountantsmarkt. Rond 60-70 procent van de omzet betreft inmiddels andere dan controleomzet. Door de 'schandalen' en de enorme omvang van de aanpalende diensten kwam vanuit de samenleving de roep om in te grijpen. Men vreesde voor het onafhankelijk oordeel van de controlerend accountant. Bij de grote cliënten, de oob's, kwamen er diverse maatregelen, waaronder een verbod op de combinatie van controle en advies door één en dezelfde 'accountantsorganisatie'. Voor de grote kantoren wordt vanwege het delen in de totale revenuen van alle activiteiten zelfs nagedacht over audit only, zodat de controlerend accountants helemaal op zichzelf komen te staan.

De controlerend accountants bij de grote kantoren raakten echter ook alle ondersteunende informatie over hun cliënten kwijt; eerst intern (chinese walls), later dus door de regelgeving. Tone at the top (personeelsadvies), continuïteit (bedrijfsdoorlichting, financieringsadviezen), risico's automatisering (ICT-advies), onheuse fiscale routes (belastingadvies). De accountant krijgt er steeds minder zicht op en moet zich alles eigen maken vanuit zijn controle. Zou juist dat niet een oorzaak kunnen zijn voor de niet begrepen missers bij de grote accounts?

Eens wat meer outside the box denkend; zou het gezien de geschetste ontwikkeling niet logisch zijn om de wetgever te adviseren om de controlerend accountant juist veel meer aan de top van een soort 'controle piramide' te plaatsen. Gericht op de kwaliteit en de beheersing van de voortbrenging door grotere organisaties in de 'BV Nederland'.

Waarom niet eens onderzoeken of het mogelijk is om organisaties die oob's adviseren, te verplichten om de externe accountant van deze organisaties te informeren over bevindingen op een aantal relevante punten. Niet informatie halen door de accountant, als hij al weet welke relevant voor hem zou zijn, maar laten brengen! Natuurlijk, er ontstaat enige getrapte verantwoordelijkheid, maar het stelt de controlerend accountant wel beter in staat om zijn toenemende verantwoordelijkheid in de volle breedte op zich te nemen, tegen aanvaardbare controlekosten.

Bij kleinere 'accountantsorganisaties' met vaak wat kleinere cliënten ligt de problematiek anders. Ook daar bestaat de omzet voor naar schatting 60-70 procent uit niet-controle diensten, maar daar is in geval van controleplicht of vrijwillige controlecliënten veelal wel sprake van een combinatie van controle en overige diensten. Men kent zijn klanten. Cliënten verwachten er veelal nog een 'klant is koning' houding van hun 'accountantsorganisatie'. De ontwikkelingen rond accountantscontrole, gericht op een brede maatschappelijke verantwoordelijkheid, maken dit vrijwel onmogelijk. Hun advieswerk dreigt weg te lopen. Een herpositionering van de controleactiviteiten lijkt hier de enige oplossing.

Controle lijkt commercieel het lelijke eendje van de 'accountantsorganisaties' geworden. Dure procedures, dure opleidingen, duur intern toezicht, compliance perikelen en ten slotte de enorme claims en het imagoverlies, waar het de grote accountantsorganisaties betreft. De kleinere kantoren zitten met een verwachtingspatroon bij hun cliënten en willen of kunnen de enorme kosten eenvoudigweg niet betalen, de grotere willen geen te grote aanslag op hun winstmarges.

Toch schat men het zijn van een 'accountantsorganisatie' blijkbaar nog wel van een dusdanige waarde, dat een zekere inbreuk op de totale winstcapaciteit wordt toegelaten. De license to audit blijkt nog steeds van een bepaalde commerciële waarde, maar dit verstoort ook een juist inzicht in de kosten samenhangend met controle en de marktwerking rond accountantscontrole.

Zoals opgemerkt, de commissie vindt de geschetste ontwikkelingen waarschijnlijk minder relevant. Men lijkt te denken: er staat een flink hek rond de controlepoot en daar geschiedt de controle. Alle toevoegingen aan de verplichtingen van de controleurs, de extra procedures, de verbreding van maatschappelijk verkeer naar het maatschappelijk belang, de poortwachterstaken, het ligt veilig binnen het hekwerk op het bordje van de controlerende accountants, die is ingebed met correctiemaatregelen.

En de kosten moeten maar door de markt gedragen worden, ongeacht dat controle slecht verkoopt, qua toegestane kosten deels afhankelijk is van willekeur en dat heel veel van wat er bij cliënten gebeurt door de hoge kosten slechts oppervlakkig in het controleproces is te agenderen. Stelt een dergelijke businesspositie controlerende accountants niet voor een vrijwel onmogelijke opgave?