Opinie 06 april 2018

Accountancy (on)macht

'In het kader van haar veranderagenda heeft de Stuurgroep Publiek Belang van de NBA eind december een green paper gepubliceerd, dat inzicht geeft in het huidige business-, partner- en verdienmodel van accountants ('structuurmodellen').'

Zo begint Herman van Brenk zijn opinie met de onheilspellende titel: 'Zullen we accountants binnenste buiten keren?'Of dat het geval is hangt af van de machtsstrijd tussen aandeelhouders, commissarissen, audit commissies, de AFM, bestuurders van ondernemingen en niet in het minst het accounting establishment zelf.

Wie heeft macht om hervormingen binnen de accountancy af te dwingen? Wie heeft macht om alles bij het oude te houden? In ons polderlandje praten we niet vaak open en eerlijk over macht. Wij zoeken consensus. In het navolgende breek ik met dit zoetsappige schrijven. De klassieke definitie van macht is het vermogen om mensen dingen te laten doen die ze zelf niet willen. Macht zit in het klein en het groot in al onze sociale relaties. Dus ook in de accountancy.  

Bijvoorbeeld door regulering van het beroep op het gebied van opleidingen en titulatuur. De RA-titel is beschermd. Maar macht is broos. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is in de VS een dringende behoefte aan verpleegsters, artsen en piloten. Opleidingen moesten altijd voldoen aan strikte toelatings- en kwaliteitseisen (een manier om een beroep te beschermen). Maar toen daar vanwege de noodzaak van moest worden afgeweken, bleken mannen en vrouwen evengoed deskundig te kunnen worden in een veel kortere tijd. Kwaliteit is een machtsbron, maar ook die is broos. Formeel is de accountant kwalitatief uitstekend onderlegd. In de praktijk zijn al jarenlang inhaal- en bijschooltrajecten gaande binnen de accountantssector.  

Accountantskantoren worden vertegenwoordigd door de NBA. Maar de big four hebben daarbinnen meer invloed dan de middelgrote en kleine kantoren. Onderzoekers Morales & Sponem  (2017) gaan uitgebreid in op de lobby en invloed van de grote accountantsorganisaties op het positioneren van de accountancy. De toegang tot de politieke macht - via politieke partijen, het VNO-NCW, de SER en in Brussel - is interessant als we praten over accountancy en (on)macht.

Hoe is de accountancylobby eigenlijk georganiseerd? Zou het niet inzichtelijk zijn als een lijstje wordt samengesteld van de top 40 invloedrijkste opiniemakers en hun sociale en professionele netwerken, om een glimp op te vangen van macht in de corridors van de besluitvorming? De NBA is een belangenbehartiger, maar net als iedere vergelijkbare belangenorganisatie speelt macht een rol in de benoeming van NBA-bestuurders, de verdeling van portefeuilles, de instelling van werkgroepen en commissies en de uiteindelijke redactie van rapporten. Wie doet wat voor wie in welke commissie en hoe verhoudt dit zich tot de genoemde top 40? Wie trekt er eigenlijk aan de touwtjes?

Macht corrumpeert en absolute macht corrumpeert absoluut. Accountants hebben wettelijk macht door hun exclusieve rol in het vaststellen van de jaarrekening. De relatie principaal en accountant is wettelijk een neutrale relatie (‘verantwoording ten behoeve het maatschappelijk belang’), maar in de praktijk incestueus. Macht van de principaal die dicteert.

In twee columns heb ik afgelopen jaar geschreven over een machtsuitoefeningsstrategie bij uitstek: het traineren, ophouden, vertragen en uitstellen van beslissingen door het accounting establishment om echte veranderingen daadwerkelijk door te voeren. Wat de MCA wicked problems noemt dienen ook vooral wicked te blijven. In de kern gaat het hier - vanuit het perspectief van de sector - om hoe dan ook het bestaande businessmodel in stand te houden. De samenleving vraagt om betrouwbaarheid en kwaliteit van de accountant en volgens critici zit een belangrijk deel van de verklaring voor het niet optimaal functioneren juist in dat businessmodel. We weten uit de organisatiesociologie dat organisaties en professies fight like mad tot stay the same. Dat is niet meer dan logisch.

Ik schreef over Guiseppe Tomasi en zijn historische roman De Tijgerkat,  die zich afspeelt op Sicilië in 1860. Een verhaal over de tanende macht van de adel (accountancy) en het Huis van Bourbon (partnermodel). Maar ook over de politieke opkomst van de burgerij (maatschappelijke onvrede over disfunctioneren accountants) onder aanvoering van Garibaldi (VEB, corporate social responsible accountantsbestuurders, de AFM, Eumedion, politiek). De macht van het accounting establishment is onder druk gezet. Affaires hebben aanleiding gegeven voor toenemende aandacht van toezichthouders voor de kwaliteit van het werk, (inter)nationale politieke aandacht voor andere businessmodellen voor de accountancy, aansprakelijkheidsstellingen van individuele accountants en kantoren, tuchtprocedures en zelfs strafrechtelijke onderzoeken.

Een van de hoofdfiguren in De Tijgerkat zegt: "Als we willen dat alles blijft zoals het is, moet alles anders worden." Kernachtig wordt hiermee het handwerk van de macht uit de doeken gedaan. Zet veel in beweging. Stel werk- en stuurgroepen in. Beweeg mee met de vernieuwers. Kom met (visieloze) green en white papers. Zeg steevast dat veranderingen noodzakelijk zijn. Breng jaarverslagen uit waarin je pleit voor een cultuurverandering. Kom met tientallen maatregelen, of 53, voor de bühne. Zeg keer op keer dat het vanaf nu anders moet. Wees aanwezig in het publieke debat en pleit voor change! Maar houd ondertussen alles zoveel mogelijk hetzelfde: de status quo is de echte prioriteit. Benoem in commissies 'ons soort mensen'. Koester Peter Wakkie, Jaap van Maanen en Jan Bouwens. Ontwikkel lobbyactiviteiten om alles zoveel mogelijk bij het oude te laten.

Hoe succesvol is de Tijgerkat-strategie? En aan de andere kant van de gang, waar de verontwaardigde cliënten, de gedupeerde investeerders, de litigieuze VEB, de Eumedion messenslijpers, de officieren van justitie van het landelijk parket, enkele 'losgeslagen' wetenschappers en de AFM-functionarissen die goed willen doen in een deels slechte wereld zitten, is de vraag der vragen: wat voor soort macht kunnen wij in stelling brengen om écht veranderingen te bewerkstelligen?

De toekomst van de accountancy wordt bepaald door de uitkomst van deze machtsstrijd. Tot die tijd worden stakeholders van tijd tot tijd geraakt door friendly fire: recent bijvoorbeeld aandeelhouders van Steinhoff en Carillion. De maatschappelijke prijs die we betalen door de kool en de geit te sparen. Hoe lang nog?