Opinie 05 november 2018

De paradox van accountantscontrole en verwachtingskloof

Je kunt een perfecte risicoanalyse uitvoeren en de beste controlemaatregelen bedenken. Maar als die controlemaatregelen niet werken, kun je niks anders dan concluderen dat dit te maken moet hebben met de 'dynamiek' van het systeem.

Het menselijk handelen, dat onderdeel is van deze dynamiek, wordt vaak aangewezen als schuldige bij fraude of mismanagement. Als je als accountant constateert dat controlemaatregelen niet werken, is het daarom niet voldoende om een nieuwe controlemaatregel voor te stellen en bijvoorbeeld louter gegevensgericht te controleren. Helaas is dit nu nog wel vaak het antwoord van de accountant. Een antwoord dat niet aansluit bij de verwachtingen van het maatschappelijk verkeer, dat wil weten waarom het niet werkt. Is hier sprake van een paradox? De accountant doet alles wat  in wet- en regelgeving staat. En toch voldoet dit niet aan de verwachtingen.

De beoordeling van de interne beheersingsmaatregelen is een wezenlijk onderdeel van de accountantscontrole en wordt, in de praktijk, voornamelijk gebruikt om richting te geven aan de mate van gegevensgerichte werkzaamheden. Maar het stelsel van beheersingsmaatregelen en de werking hiervan (wat breder is dan alleen pure transactionele controlemaatregelen, maar ook betrekking heeft op de controleomgeving – tone at the top) geeft ook andere waardevolle informatie.

Het is de dynamiek van het systeem (cultuur en performance) dat alles stuurt in een bedrijf en dat uiteindelijk zichtbaar wordt in het financiële resultaat. Er is dus een breder verband (naast alleen de mate van gegevensgerichte werkzaamheden) tussen de dynamiek van het systeem en de verantwoorde financiële resultaten in de jaarrekening; waarbij het laatste het primaire controle-object van van de accountant is.

Je kunt ook zeggen dat financiële resultaten een statische afgeleide zijn van de dynamiek van het systeem. De jaarrekening is vooral een ‘lineair’ proces, waarbij gegevens de boventoon voeren. Bij dynamiek is er een sprake van ‘non-lineair’ proces, met informatie als boventoon. Bij de jaarrekeninggegevens gaat het om afzonderlijke waarden van de balansposten, bij informatie gaat het over het systeem en om de betekenis van die waarden, die veelal alleen is uit te drukken in combinatie met andere waarden gedurende een bepaalde tijdshorizon. Bijvoorbeeld: de verschillende functionele interacties tussen agenten in het systeem, die betrokken zijn bij de financiële dataverwerking. Gegevens en informatie zijn dus niet hetzelfde, maar zij zijn wel met elkaar verbonden. De een kan niet bestaan zonder de ander.

Hier ligt volgens mij een fundamenteel probleem. Omdat de jaarrekening alleen het object van verantwoording en controle is en ‘lineair’ wordt benaderd, kun je met behulp van boekhoudkundige correcties het resultaat toch betrouwbaar verantwoorden. Op een kunstmatige manier, gesteund door huidige wet -en regelgeving, worden als het ware niet werkende beheersingsmaatregelen verbloemd. Voor een onderneming in een stabiele omgeving is dat misschien niet zo erg, maar voor een onderneming in een veranderende omgeving is het een ander verhaal. Een veranderende omgeving zet namelijk altijd het systeem onder druk. Er kan aanpassing volgen, of verzet waarbij vast wordt gehouden aan het bestaande. De aanwezige dynamiek in het systeem of het ontbreken hiervan bepaalt vaak welke weg wordt bewandeld. Een ecologische weg die kan leiden naar succes of naar uiteindelijk vernietiging (al dan niet als gevolg van fraude) van het systeem. En deze belangrijke informatie voor het maatschappelijk verkeer komt niet tot uiting in de jaarrekening of in de accountantsverklaring.

Wat ik hiermee wil zeggen is dat je een betrouwbare jaarrekening kan hebben die het resultaat is van een sterk ecosysteem, maar ook een jaarrekening die het resultaat is van een zwak ecosysteem. En misschien nog gekker: een niet betrouwbare jaarrekening met een sterk ecosysteem.

Er is dus sprake van een tegenstelling: de accountant richt zich met name op de betrouwbaarheid van de jaarrekening (de gegevens) en het maatschappelijk verkeer wil ook inzicht krijgen in de dynamiek van het systeem (de informatie) en hoe dit beweegt over tijd. Het totaalplaatje – of hoe het systeem werkt – ontbreekt voor hen. De maatschappelijke vraag naar dit ‘totaalinzicht’ is mede gedreven door de transitie waarin we momenteel leven. Dit benadrukt het belang van cultuur en dus ook van een sterk ecosysteem. Een bedrijf met een goede cultuur zal waarschijnlijk minder moeite hebben om zichzelf aan veranderende omstandigheden aan te passen en zal minder gevoelig zijn voor fraude.

Ook denk ik dat het verkrijgen van inzicht in de dynamiek van het systeem een terechte verwachting is van het maatschappelijk verkeer, omdat er een duidelijke samenhang is tussen beide. Zeker als je het systeemwetenschappelijk bekijkt. Het is met name de accountant die deze informatie kan verschaffen, in zijn rol als jaarrekeningcontroleur. Logisch dus dat alle ogen momenteel zijn gericht op de accountant.

De accountant heeft dus te maken met een paradox. De oplossing is simpel: zeg als accountant ook iets over de dynamiek van het systeem en gebruik hiervoor inzichten uit de systeemwetenschappen en ecologie als norm. Probleem voor de accountant is alleen dat het maar niet lukt om vernieuwing op te starten. Dit doet de vraag rijzen: is er iets mis met jullie eigen ecosysteem? Is er niet voldoende diversiteit aanwezig? Staan accountants niet open voor informatie van anderen? Laten wet- en regelgeving geen ruimte voor vernieuwing?

Volgens mij worden telkens de eerste vragen belicht in discussies. Het is echter met name de laatste vraag die ik mis en die cruciaal is, omdat wet- en regelgeving een sterke feedback loop is in elk systeem. Als deze te dominant is zal dat vernieuwing tegengaan. Het lijkt erop dat dit het geval is en dus dat hier misschien de oplossing schuilt.

Het zijn dezelfde soort vragen als die op het accountantsberoep betrekking hebben. Vragen die je zou moeten stellen bij je cliënt en waarover je als accountant moet rapporteren, om aan de verwachtingen van het maatschappelijk verkeer te voldoen.