Opinie 29 maart 2017

Risico-analyse afschaffen

Mijn man is een veredelaar en ondernemer. In zijn eigen bedrijf ontwikkelt hij samen met vier medewerkers nieuwe tomatenrassen uit zaad en zet die in de markt. Het is zijn lust en zijn leven.

Hij vormt zich op basis van behoefte van klanten en zijn eigen ideeën een beeld van de kenmerken die een nieuw ras zou moeten hebben. Bij kenmerken gaat het dan om zaken als smaak, vorm en kleur van de tomaat, maar ook groeivorm en -kracht, ziekteresistentie en dergelijke. Vervolgens probeert hij dat nieuwe ras te maken. Dat doet hij door het maken van kruisingen tussen planten die de gewenste kenmerken al hebben. Dat in de hoop dat de daaruit voortkomende nakomelingen die positieve eigenschappen overnemen.

Zijn manier van werken is wat je intuïtief zou kunnen noemen. Een proces van trial-and-error. Gebaseerd op systematische vastlegging van de zichtbare kenmerken van verschillende kruisingsprodukten (lijnen) dat wel, maar vooral ook op gevoel en ervaring. Je zou het professionele oordeelsvorming kunnen noemen. En het werkt, hij is er goed in.

De grote zaadveredelingsbedrijven als Monsanto en Syngenta deden dat vroeger ook op die manier. Maar nu doen ze het anders. Ze werken analytisch op basis van objectieve data. Van alle rassen en gemaakte combinaties worden alle kenmerken systematisch vastgelegd in een grote database. En dan gaat het niet alleen om de zichtbare kenmerken, maar vooral ook om de genen die de dragers zijn van die kenmerken. De veredelaar hoeft alleen nog maar aan te geven welke kenmerken hij gecombineerd wil hebben in een nieuw ras. De applicatie zoekt vervolgens in de database die lijnen bij elkaar die gekruist zouden moeten worden om het gewenste resultaat te krijgen. Zo klinkt het wel erg simpel, maar achter deze systemen zit een enorme expertise. Het systeem wordt continu gevoed door de kennis en ervaring van individuele veredelaars en wetenschappelijk onderzoekers. Kennis die wordt vastgelegd, gecombineerd, geobjectiveerd en voortdurend geactualiseerd. Het is een lerend systeem.

Vraag aan mijn man: welk systeem vind je beter? En zijn eerlijke antwoord: "Mijn manier is leuker, maar de analytische manier is veel effectiever en efficiënter. Denk je dat jouw manier van veredelen blijft bestaan? Nee, dat denk ik niet: ik kan met mijn beperktere middelen niet op tegen de grote jongens."

De aanpak van mijn man lijkt erg op de aanpak in de accountancy. Hij probeert op basis van zijn professionele oordeelsvorming te bepalen welke lijnen hij moet combineren om het gewenste eindproduct te krijgen, maar hij is daarin beperkt omdat hij vooraf niet exact weet hoe combinaties van kenmerken van lijnen uit zullen pakken. De onzekere factor is de werking van de natuur.

Voor de accountant geldt iets vergelijkbaars. Hij probeert door middel van professionele oordeelsvorming, geïnformeerd  door interviews en het lezen van stukken, een beeld te krijgen van die kenmerken van de te controleren organisatie die bepalen of er wel of geen afwijkingen (fouten/fraude) zullen voorkomen in de te controleren cijfers. Maar ook de accountant kan van te voren niet bepalen welke kenmerken allemaal van belang zijn en hoe die kenmerken elkaar beïnvloeden. De grote onzekere factor is ook hier de natuur, maar dan in andere zin: de menselijkheid en de onvoorspelbaarheid van het menselijk handelen.

Wat mijn man voor heeft op de accountant is dat hij zijn experimenten zorgvuldig vastlegt, daarvan leert en zo zijn eigen professionele oordeelsvorming ontwikkelt. De accountant doet dat niet.

Wat betekent deze vergelijking nu voor de toekomst van het beroep? We kunnen verschillende dingen doen:

1. Volhouden dat het professionele oordeel van de accountant per definitie een juist oordeel is.
2. Onderzoek doen naar en gaan werken aan het verbeteren van het professionele oordeel van de individuele accountant.
3. Beroepsbreed gaan werken aan het ontwikkelen van expertsystemen om beter en onderbouwd te kunnen voorspellen of er wel of niet fouten in een verantwoording voorkomen.
4. De risico-analyse afschaffen en gaan controleren.

Ik kies voor de laatste optie, dat zal geen verrassing zijn. Dat de zaadindustrie zwaar inzet op expertsystemen is logisch. Zij hebben immers geen andere keuze: ze maken iets nieuws, iets dat nog niet bestaat. En de werking van planten is op basis van natuurwetten waarschijnlijk uiteindelijk geheel te doorgronden. Dat is waar de wetenschap hard aan werkt. Maar in die systemen waar het menselijk handelen de belangrijkste factor is, gaat dat nooit lukken. Menselijk gedrag volgt geen natuurwetten en is niet te voorspellen. Dat geldt ook voor menselijk gedrag in organisaties.

Het enige wat de accountant moet doen is controleren of de cijfers in de verantwoording overéénkomen met transactiedocumenten/bevestigingen van derden, of schattingen redelijk zijn en of de verslaggevingsregels goed zijn toegepast. Iets controleren wat al is gebeurd en dat te controleren is. Daarvoor is risico-analyse in het geheel niet nodig, eerder een obstakel.

Zet als beroep zwaar in op het zo slim, zo integraal en zo snel mogelijk gegevensgericht controleren en maak daar protocollen voor. Standaardiseren dus. Staat dat gelijk aan het afvinken van checklists? Nee, helemaal niet. Werken volgens protocollen is het standaard uitvoeren van bepaalde werkzaamheden. Is voor de beoordeling van de uitkomsten van deze werkzaamheden nog professionele oordeelsvorming nodig? Ook dat denk ik niet, maar dat komt nog wel een andere keer aan de orde. Want ja: de controlemethodologie is voor mij de roze olifant in de kamer. Zolang we die roze olifant ontkennen gaat er helemaal niets veranderen in het beroep, alle huidige en toekomstige maatregelen ten spijt. Wordt dus vervolgd!

In deze serie vertelt Marianne van der Zijde, ex-toezichthouder bij de AFM, hoe zij naar de accountancy kijkt, met als doel te helpen jaarrekeningcontroles leuker en beter te maken.