Opinie 25 november 2016

Tijgerkat-strategie revisited

In mijn vorige column over het MCA-rapport heb ik de 'Tijgerkat-strategie' uitgelegd. Deze is ontleend aan de roman Il Gattopardo (De Tijgerkat).

De uitspraak 'als je niets wilt veranderen moet je alles veranderen' heb ik betrokken op de halfslachtige pogingen binnen de accountancy om de politieke en maatschappelijke kritiek om te zetten in daadwerkelijke veranderingen. In plaats daarvan worden schijnveranderingen doorgevoerd. Ik noem dat 'accountancy-poëzie': goed lopende zinnen zonder tastbare inhoud. En alles blijft hetzelfde.

Accountancy-hervormingen kunnen worden vergeleken met de briljante analyse van de Amerikaanse socioloog Erving Gofmann. Hij schrijft in De dramaturgie van het dagelijks leven dat ons (professionele) leven alle kenmerken van een toneelvoorstelling heeft. Voor het juiste publiek (maatschappelijk verkeer, politiek) wordt op het juiste moment (jaarverslagen, congressen) de juiste taal ('we zijn aan het veranderen') uitgesproken. De mise-en-scêne is belangrijk (accountancy-jaarcongres), de belichting, de kostuums en de souffleurs (communicatiedeskundigen, spin doctors) laten de voorstelling slagen.

Goffman wijst op het belang van zogenaamde 'dubbelzinnige deelnemers' aan de voorstelling: verklikkers en lokvogels. De 'verklikker' doet een tijd lang net of hij/zij meespeelt en verzamelt 'destructieve informatie' over hoe het echt toegaat achter de schermen. Het zou mij niet verbazen als binnen het 'accountancy-establishment' het voormalig bestuurslid van KPMG en EY Martine Frijlink als een 'verklikker' wordt gezien. Recent stelde Frijlink in een interview dat zij  accountantskantoren in de afgelopen 25 jaar heeft zien veranderen in geldmachines waardoor de publieke taak uit het oog werd verloren.
'Dat heurt toch niet!' Ik hoor het de huishofnar van het nieuwe geld, Jort 'Bretels' Kelder al zeggen.

'Lokvogels' zijn personen die zich gedragen als leden van het grote publiek. Zij zijn zogenaamd onafhankelijk en neutraal. In werkelijkheid spelen zij onder een hoedje met het toneelgezelschap. Voorbeelden van 'lokvogels' zijn recensies over de geslaagde voorstelling, ingezonden brieven, columns in het FD of op deze website waar de loftrompet wordt geblazen over de wijze waarop de accountancy goed bezig is te hervormen. 'Lokvogels' stutten de voorstelling. Of gooien zand in de machine-redenering van de critici.

Mijn gewaardeerde collega Jan Bouwens, hoogleraar accounting, zou weleens zo'n 'lokvogel' kunnen zijn. In een voor mij onhelder betoog op deze website over de MCA-opmerkingen over wicked problems pleit hij voor 'wetenschappelijk onderzoek' naar de echte oorzaken daarvan.

Als ik het goed begrijp is de AFM-analyse over de oorzaken en de meningen van de sector zelf daarover (die grotendeels overlappen) een voorbeeld van een cirkelredenering. En zijn alle betrokkenen 'slachtoffer' van schaduwen in Plato's grot. Er waart een schaduw door den lande en daarin ziet de AFM wat er mis is. Maar het is slechts een schaduw. Een interpretatie. De markt zelf kan niet logisch nadenken, accepteert de interpretatie van de toezichthouder en praat deze klakkeloos na.

Ik moest het vier keer lezen en nog twijfel ik aan de logica. Ergo: wetenschappelijk onderzoek á la professor Bouwens. Hij laat nog wel na het onderzoeksdesign daarvoor uit te werken. Maar dat kan nog slechts een kwestie van tijd zijn. Wat hier wetenschapsfilosofisch interessant is, is het volledig  diskwalificeren van een (inter)nationale empirische basis, vastgelegd in tuchtzaken, strafzaken, hoorzittingen in het Britse, Amerikaanse, Europese en Nederlandse parlement, (parlementaire) onderzoekscommissies, onderzoeksjournalistieke publicaties en honderden wetenschappelijke artikelen over de afwezigheid van accountants, dan wel de nalatigheid van hen en/of samenspanning met de principaal to cook the books.

Ik ben voor vrije wetenschap. Ik houd van wetenschappelijk schuren en debat. Het is de enige manier om academisch verder te komen. Maar deze diskwalificatie van empirisch materiaal overschrijdt iedere basisregel van een inleidend college grondslagen van de wetenschap. En waarom de parallel met Goffman’s 'lokvogel'? Met het voorgestelde wetenschappelijk onderzoek zijn we weer vijf tot acht jaar verder. 'Lokvogels' zijn onderdeel van de 'tijgerkat-strategie'. Dat is hun goed recht, maar ik ben het er niet mee eens.