Opinie 21 oktober 2015

Jekyll & Hyde

Een foto van een Kever. Overwoekerd. Schoonheid in verval. Roestig. Geen wielen meer. Kleine boompjes die door de voorbumper groeien. De trots van Duitsland aan wie generaties herinneringen hebben. Als eerste auto. Spelend in de kattenbak als jong kind. Deutsche grundlichkeit.

De foto werd deze maand gebruikt in een VNO-NCW congres over fraude. De schoonheid en tragiek van verval. De Volkswagen-affaire is een tragisch voorbeeld van falen en feilen binnen een multinational. Shit happens van tijd tot tijd in een organisatie. Er is altijd wel een 'rotte appel'. Over tot de orde van de dag.

Maar zo simpel is niet volgens de makers van de bekroonde documentaire The Corporation. De foto van de Kever in ontbinding symboliseert de donkere zijde van de onderneming. Het logo van de documentaire is een zakenman met een halo-teken boven zijn hoofd. The Saint. Ontegenzeggelijk hebben Coca Cola, Google, de Hollywood filmindustrie en Nike ons voorspoed gebracht. Net als Philips en ABN Amro dat hebben gedaan. Velen van ons hebben het beter dan onze ouders, en zeker dan onze grootouders. De zakenman in het logo, gekleed in een business suit, heeft echter ook een duivelsstaart. De multinationale onderneming als dr. Jekyll en mr. Hyde.

Psychopaten

De Amerikaanse denker Noam Chomsky legt uit dat de toppen van ondernemingen worden bevolkt door de aardigste mensen die we ons maar kunnen voorstellen. Goed opgevoed. Onderwijs op orde. Lid van een welzijnsorganisatie. Filantropen. En, over het algemeen goed voor familie en vrienden. Deze aardige mensen gaan werken voor Volkswagen en dan gaan kleine duiveltjes meespelen. De psychiater Robert Hare vergelijkt eigenschappen van een psychopaat met deze donkere zijde van het ondernemen. Ondernemingen en psychopaten hebben de gave van het woord. Zij praten gladjes. Zijn charmant.

Psychopaten zijn echter ook notoire leugenaars die er meestal geen enkele moeite mee hebben als ze worden betrapt op een leugen. Ze hebben overal een excuus of reden voor en willen nog wel eens iets op hun 'erewoord beloven', ook al blijkt dat erewoord haast nooit wat waard te zijn. Psychopaten kennen geen schuldgevoelens of spijt over de dingen die ze anderen aandoen. Ze kunnen zeggen dat het slachtoffer het verdiende of dat het slachtoffer eigenlijk niets bijzonders is aangedaan. Ze zijn niet in staat of niet bereid om de verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen gedragingen. Het zijn altijd anderen die de schuld krijgen en anders is er wel een alternatief excuus te vinden. De psychopaat manipuleert en bedriegt anderen en heeft geen enkel gevoel voor wat hun gedrag betekent voor anderen. We hebben het over de emotionele diepgang van een surfplank.

Externalisering

In The Corporation vraagt Milton Friedman zich af of een gebouw morele meningen kan hebben? Of, sociale verantwoordelijkheid? Neen, natuurlijk. En, wat geldt voor een gebouw, geldt ook voor de onderneming. U en wij treden in dienst van Volkswagen. Wij brengen onze opvoeding, onze opleiding, onze morele grondslagen en ons moreel kompas mee, maar - de tragiek van de Kever - we worden onderdeel van een groter geheel: de onderneming.

De onderneming heeft geen gevoel. Geen verantwoordelijkheid anders dan aan de aandeelhouder. Daarom is er software geïnstalleerd in Volkswagens om toezichthouders om de tuin te leiden. En, als de toeleverancier Bosch intern aan de bel trekt en aangeeft dat deze software manipulatief is dan verdwijnt dat signaal diep in de krochten van de automobielstad Wolfsburg. De deken van corporate silence wordt over de stad getrokken. Who gives a shit?

In de economische wetenschap wordt hier het begrip externalisering voor gebruikt. De nadelige effecten voor het klimaat, voor overheden, voor de consument worden achteloos ter zijde geschoven. Net als de financiële wereld - too big to fail - de kosten van destructief ondernemen afwentelt op ons als belastingbetaler, zorgverzekerde (premies en eigen risico omhoog), pensioengerechtige (premies omhoog en minder pensioen).

Geen appel maar mand

Vriendelijke welopgevoede en opgeleide mensen komen aan het roer bij Volkswagen en raken verstrikt in de consequenties van het moderne kapitalisme. In hun organisatorische rol worden het onder bepaalde omstandigheden monsters. In Zembla is het afgelopen jaar aandacht besteed aan Ordina en de wijze waarop dit ICT-bedrijf overheidsopdrachten binnenkrijgt. De Autoriteit Consument & Markt (ACM) legt boetes op aan tuinbouwbedrijven, banken en verzekeraars en bierbrouwers en vrijwel elke markt daartussen vanwege prijsafspraken.

Net als Volkswagen geen 'rotte appel' is, maar 'slechts' een voorbeeld van amoraliteit in de auto-industrie, zo kunnen bedrijfsspionage door de NS, 7,2 miljoen woekerpolissen (en het vertragen van de afwikkeling daarvan), belastingontwijking en -ontduiking via belastingparadijzen en witwassen via dezelfde constructies, faillissementsfraude en zorgfraude niet worden gereduceerd tot incidenten.

Rotte appels liggen in manden (bedrijfsculturen) die zich kenmerken door structureel misbruik en oneigenlijk gebruik. Beroepsgroepen als accountants, notarissen, bankiers, wetenschappers en consultants ('geef me uw horloge en ik vertel u hoe laat het is'), bestaan uit nette mensen zoals u en ik, maar in een bedrijfscontext worden we gedwongen in systematieken van directe uren, targets, omzetafspraken, bonusstructuren, publicatiedruk en priemende ogen van aandeelhouders.

In de woorden van Paul Simon: het leidt tot slip, sliding away-gedrag van meer mensen dan we willen en durven toegeven. Omdat het ons zelfbeeld van rechtschapenheid aantast.

Folders en praktijk

Het beeld van de verrottende Kever is interessant vanuit fraudeperspectief. Het semi-permanente duivelsstaartgedrag roept ook de vraag op naar de kwaliteit van het overheidstoezicht. Hoe effectief zijn DNB, de AFM, de ACM en de vele inspecties? In de Volkswagen-affaire wordt geschreven over de rol van departementen en toezichthouders. Hoe onafhankelijk zijn zij? Hoe ver reikt de lobby van de automobielindustrie in het vaststellen van normen? Niet alleen in Duitsland, maar ook in Nederland en de EU? Hoe komt het dat rapporten die Volkswagen niet welgevallig liggen wat langer blijven liggen in de burelen van ambtenaren? Eenzelfde soort van vragen kan worden gesteld over de internal auditing en compliance binnen Volkswagen. Of over de onafhankelijke accountant die de jaarrekening controleert.

Volkswagen en andere bedrijven hebben de principes van corporate governance, maatschappelijk verantwoord ondernemen en corporate social responsibility omarmd. Maar hoe mooi dit alles ook staat in glossy corporate folders, de praktijk is mr. Hyde-achtig.