Opinie 01 juli 2014

Niet nutteloos, wel mank

Cultuur en gedrag figureren prominent in verbeterplannen om het vertrouwen in het accountantsberoep te herstellen. Volkomen terecht, de kwaliteit en bestendigheid van een accountantspraktijk worden immers gemaakt door het gedrag van individuele accountants.

In de praktijk is deze aandacht voor cultuur en gedrag echter verworden tot een onevenwichtige focus op het individu. "Jij moet veranderen. Jij!", is wat we vragen van accountants.

Die aansporing is niet nutteloos, maar gaat als oplossing voor het probleem wel mank. Want de vraag die veelal niet wordt gesteld is: stelt de organisatie jou als accountant in staat het gewenste gedrag ook daadwerkelijk te vertonen? Er is te weinig oog voor de cultuur waarbinnen de accountant werkt.

Bij cultuur gaat het niet alleen om gedragscode en beroepsvoorschriften, waarin vrij zorgvuldig staat wat men zégt te waarderen. Gedrag van accountants wordt, bewust of onbewust maar vrij natuurlijk, vooral gedreven door de signalen die men denkt te ontvangen over wat écht wordt gewaardeerd in de organisatie of het auditteam. Dat lezen we af uit het coherente patroon van organisatorische condities die we organisatiecultuur noemen. Dan hebben we het over:

1. Leiderschap en voorbeeldgedrag, van de partners tot en met de direct leidingsgevende. Hoe wordt bijvoorbeeld de jongste assistent gesteund in het voeren van een stevig gesprek met een administratief medewerker bij de klant? Wordt het vinden van een foutje ‘beloond' of weggewuifd met de woorden "dat is in het grote geheel toch niet materieel"?
2. Symbolen of beslissingen als het gaat om tijd, geld of andere schaarse middelen op momenten die ertoe doen. Kunnen kritische vragen bijvoorbeeld nog steeds worden gesteld onder tijdsdruk? Hoe wordt omgegaan met budgetdruk als aanvullend onderzoek nog echt nodig is? Blijft de teamleiding benadrukken dat alle uren geschreven moeten worden?
3. Systemen en structuren binnen de organisatie en de middelen die de accountant ter beschikking staan gedurende de controle. Daaronder vallen de beschikbare guidance, consultatiemogelijkheden en andere kwaliteitsborgingsmaatregelen. Maar ook de beoordelings- en beloningssystematiek, de kritische prestatie indicatoren (kpi's) waarop wordt gestuurd en de ontwikkelingsprogramma's.

De centrale vraag is dus: biedt de cultuur in de organisatie en het audit team vruchtbare grond om daadwerkelijk professioneel-kritisch te zijn, om gevoelige zaken bespreekbaar te maken, om je rug recht te houden op de momenten dat het ertoe doet?

Dan hebben we het dus niet per se alleen over extra kwaliteitsborgingsmaatregelen of wijziging van de bestuurs- en beloningsstructuren alleen. Nee, het gaat om het gehele palet aan condities in de organisatie dat bepaald gedrag stimuleert of ontmoedigt.

Wellicht dat het huidige partnermodel het niet makkelijker maakt, maar als aanpassing daarvan geen haalbare cultuurinterventie op korte termijn is, is het niet ondenkbaar dat andere condities dat kunnen compenseren. Iedere firma zal vanuit haar eigen ondernemerschap, kernwaarden en maatschappelijke verwachtingen het juiste, natuurlijke evenwicht moeten vinden in de condities van de organisatiecultuur.

Om een echt betekenisvol verschil te maken, moeten we aandacht hebben voor het individu in de cultuur. Dat is van strategisch belang in de dagelijkse beroepspraktijk, de probleemanalyses, het onderwijs en de (interne en externe) kwaliteitstoetsing en toezicht. En daarmee ook relevant voor de concrete verbeteringsvoorstellen waarmee de NBA in september terug moet naar de Vaste Kamercommissie Financiën.

Centrale vragen daarin zijn: hoe kan de organisatiecultuur worden versterkt om gewenst professioneel gedrag te stimuleren en bepaald ongewenst gedrag te ontmoedigen? Welke condities ondersteunen de individuele accountant in zijn professioneel gedrag? En welke belemmeren hem eigenlijk? Wat gaat al goed, wat kan beter?

Dan heb ik het dus over het leren duiden en analyseren van en bewust sturen op (in)consistenties in de organisatiecultuur. Alleen dan hebben we een realistische kans het gedrag van accountants positief te stimuleren.