Opinie 26 mei 2014

Structurele veranderingen bij accountants, vergeet het maar

Op 14 en 20 mei 2014 gingen accountants 'onder het mes' in de Tweede Kamer. Accountants zijn de laatste tijd 'aardig' in het nieuws.

Dik Degenkamp

De kwaliteit van de controles, de centrale taak van accountants, was vaak onder de maat en het gedrag voldeed ook lang niet altijd aan minimale maatschappelijk-ethische en vaktechnische eisen. Zowel de big four als de kleinere maatschappen presteerden te frequent onder de maat.

Accountants lijken vaak eerder 'zakkenvullers' dan vertrouwensmannen in het maatschappelijk verkeer te zijn. De voormalige topmaat van KPMG zei dat hij dacht dat in het verleden "winstgevendheid in de filosofie van de leiding een te grote rol heeft gespeeld". Door het gebruik van de term 'filosofie' werd nog een zeker cachet gegeven aan ongegeneerd winstbejag.

Nu is de positie van de controlerend accountant ook wel heel merkwaardig. De accountant heeft een wettelijk monopolie en dat is fijn, want dan moet je worden ingeschakeld, dus werk verzekerd. Maar wettelijke monopolies zijn niet zonder gevaar, gevaar van misbruik loert, juist omdat de controleur wordt betaald door de gecontroleerde. Dat brengt de controleur in een afhankelijkheidspositie ten opzichte van de gecontroleerde. Wil de mogelijkheid ontstaan van effectieve controle, dan moet de financiële band tussen controleur en gecontroleerde worden doorbroken.

Maar zelfs een door het Tweede Kamerlid Merkies ingediende boterzachte motie werd door Dijsselbloem ontraden. Merkies vroeg om een onderzoek naar alternatieve verdienmodellen voor de accountancysector, maar zelfs dat ging Dijsselbloem te ver. Cultuur en structuur van de sector moeten door middel van zelfregulering worden ‘gezuiverd'.

Het heikele punt, de financiële afhankelijkheid van de accountant, komt er bij de minister met meel in de mond uit: "Er zit absoluut een kwetsbaarheid in het feit dat er ook een zakelijke relatie of afhankelijkheidsrelatie is tussen de accountant en zijn opdrachtgever". Maar hij is tegen het nemen van structurele maatregelen, zoals het opheffen van het wettelijk monopolie en het doen controleren van grote ondernemingen en banken door financieel onafhankelijke accountants. 1-0 voor de sector, zou ik zeggen.

Een structureel noodzakelijke stap zou zijn het opheffen van de wettelijke verplichting tot accountantscontrole, met uitzondering van ondernemingen die van openbaar belang zijn zoals banken en beursgenoteerde ondernemingen.

Kleine stapjes op de goede weg worden wel gezet, door advies en controle voor een deel uit elkaar te halen, maar de beslissende structurele stappen worden - net als in de bankenwereld - niet gezet.

Ondernemingen van openbaar belang zouden gecontroleerd moeten worden door bij voorbeeld accountants in dienst van een zelfstandig bestuursorgaan. Daarbij valt te denken aan de AFM. De kosten van de controle zouden kunnen worden gefinancierd door middel van een heffingensysteem.

Maar dit alles is hoogstwaarschijnlijk luchtfietserij. Het kabinet geeft de accountantssector tot september de tijd om te gaan zelfreguleren. Er is geen beter middel om gevestigde belangen te beschermen dan zelfregulering, dus die slag hebben de accountants gewonnen.

De discussies over hoe accountants betaald moeten worden, staan volgens Dijsselbloem nog in het beginstadium. Het enige commentaar dat je daarop kunt geven is dat het departement kennelijk de literatuur niet heeft gevolgd. Het kabinet is niet van plan met voorstellen te komen, het "volgt de discussie". Pappen en nathouden. Structureel hervormen, ho maar!

Prof. mr. drs. Dik Degenkamp is emeritus-hoogleraar rechtswetenschap Rijksuniversiteit Groningen en econoom.