Opinie 03 oktober 2014

Er zijn fouten gemaakt (maar niet door mij)

Dit is de titel van fraai boek van Tavris en Aronson (2007) over waarom wij dwaze overtuigingen, slechte beslissingen en kwetsend gedrag rechtvaardigen. We doen dat omdat ons ego dat eist.

Ondanks dat we weten dat we feilbaar zijn en dag in dag uit kleine en grote fouten maken, draaien we onszelf een loer. We zijn meester in het rechtvaardigen van wat we doen en zeggen. We zijn overtuigd van ons gelijk.

Zelfrechtvaardiging is niet hetzelfde als liegen of smoesjes verzinnen. Ook daar staan we boven. Neen, er is vaak sprake van een oprecht doorleefd gevoel van doing the right thing. We staan op de morele hoge gronden en wee je gebeente als je het durft daar een vraagteken bij te zetten. De gotspe! Ook al staan we - door een dommigheid van een ander, nooit onszelf - tijdelijk met ons rug tegen de muur dan kunnen we bij hoge uitzondering soms een 'vergissing' toegeven. Maar verantwoordelijkheid nemen dat is natuurlijk van een andere orde.

Gedachteloze zelfrechtvaardiging 'is als drijfzand dat ons steeds dieper doet wegzinken'.

Tavris en Aronson stellen dat we allemaal fouten maken. De hamvraag is, of we bereid en in staat zijn fouten te erkennen. Maar zo simpel is dat niet. Ons brein zorgt ervoor dat we denken dat we het juiste doen, en goed zijn en slim - zelfs als er overweldigend bewijs is van het tegendeel. Ons brein komt ons tegemoet, ondersteunt ons zelfbeeld, houdt ons overeind als kritiek aanzwelt.

De danse macabre die het brein met ons opvoert heeft de welluidende naam 'cognitieve dissonantie'. Dit is de psychische spanning die ontstaat als iemand - laten we een accountant als voorbeeld nemen - twee cognities (ideeën, attitudes, meningen of opvattingen) die onverenigbaar zijn toch tegelijkertijd omarmt.

Dus bijvoorbeeld: mijn vaktechniek en professionele vaardigheden zijn van een hoog niveau. Immers, ik haal al twintig jaar mijn PE-punten. Maar ik weet tegelijkertijd ook dat ik als verantwoordelijk controleteamleider al lang niet meer alles zie wat de leden doen. En ook weet ik dat de theorie van de steekproeven zoals we die bij vaktechniek gedoceerd kregen in de praktijk anders kan uitpakken.

Deze dissonantie - het verschil tussen droom en daad - vereist enige aandacht van het brein om een mogelijk optredend gevoel van moreel knagen, of professionele verontrusting in de kiem te smoren. Het gelijktijdig aanhangen van twee tegenstrijdige noties is absurd en dient zo snel mogelijk te worden gladgestreken. We hebben in ons brein verschillende gebieden voor verschillende functies. In het deel waar de ratio huist en waar wij logisch proberen te argumenteren, blijken remmers in vaste dienst te wonen die informatie welke haaks staat op ons standpunt fijntjes weren.

Ons brein haalt trucjes met ons uit. Freud schreef over mechanismen als ontkenning, rationalisering, sublimatie. We willen gewoon niet horen, lezen of zien wat niet strookt met ons zelfbeeld. Een AFM-rapport, een uitspraak van de politiek of weer een puntige column van Marcel Pheijffer zijn slechts vervelende horzels in een voor velen niet ter discussie staand accountancy-universum. Kom, we gaan weer aan het werk!

Tussen de regels door van het debat over de toekomst van de accountancy wordt steeds meer gepraat over de noodzaak van een cultuuromslag. De precisie in dit debat ontbreekt nog, maar ik ben er van overtuigd dat dit psychologisch mechanisme van cognitieve dissonantie niet mag ontbreken in de verdere hervormingen. In een variant op de Anonieme Alcoholisten waar eenieder steevast zijn verhaal begint met 'ik ben een accountant en ik heb fouten gemaakt' begint volgens Tavris en Aronson de loutering.