Opinie 27 augustus 2013

Het nut van ethiekcursussen

Of we het nu leuk en/of terecht vinden of niet, ondernemingen, banken en hun accountants worden wereldwijd aangesproken op een gebrek aan ethisch besef. Deze aanklacht is een feit. De vraag die Jaap van Manen opwerpt is: moet de toezichthoudende organisatie haar leden verplichten om een cursus ethiek te doorlopen?

Als econoom neig ik ernaar te zeggen dat ondernemingen die naar het oordeel van de samenleving (consumenten, andere bedrijven, banken, kortom alle belanghebbenden) te veel misbruik maken van anderen, vanzelf door diezelfde samenleving worden geboycot, zodat alleen de goede bedrijven overblijven.

De schade die we thans aanschouwen is wellicht te groot om in dit standpunt te volharden. Er moet iets gebeuren. Gaan dan de cursussen helpen?

We zien dat behalve beroepsorganisaties ook de primaire opleiders (universiteiten, hogescholen) wereldwijd ethiek in hun programma hebben betrokken. Binnen Harvard Business school is zelfs een heel department gewijd aan ethiek.  Als econoom ben ik dan weer geneigd te zeggen dat de opleidingen die hierin overdrijven waarschijnlijk minder aftrek zullen vinden bij hun afgestudeerden.

We weten uit onderzoek naar de functie van eedaflegging dat het afleggen van de eed geen garantie biedt tegen onethisch handelen. Zelfs artsen laten zien niet bestand te zijn tegen de geneugten van commercie.

Volgens een onderzoek van Victor Fuchs neemt bij een groei van het aantal chirurgen met 10 procent, het aantal operaties bij een onveranderd ziekteaanbod toe met  3 procent. Het is evident dat we zelfs onder de Hippocratische eed niet verschoond blijven van 'overbehandeling'. In 2009 ontstond in Duitsland een rel nadat bekend werd dat het aantal knieoperaties in Duitsland 60 procent hoger lag dan in vergelijkbare delen van Zweden. In Zweden staan de artsen op vast salaris en in Duitsland betaalt men per behandeling. De discussie is in Duitsland nog immer gaande.

Bewustzijn en belofte bieden dus geen garantie voor ethisch verantwoord gedrag. Cursussen zullen hieraan weinig helpen. Onderzoek van Christopher Koch en Carsten Schmidt en anderen laat zien dat zo gauw een persoon zich aan een ander bekend maakt als mogelijk belanghebbend, die persoon minder terughoudend wordt zijn belang voorop te stellen en  dus sneller ondeugdzaam zal handelen.

Voorbeeld? Onze accountants moeten volgens onze regels altijd transparent zijn over issues die hun onafhankelijkheid mogelijk raken.  Zo moeten ze openheid van zaken geven over controle- en adviesgerelateerde omzet. De belanghebbende kan - onder meer op basis van deze informatie over de verschillende petten - vaststellen of hij de accountant voldoende onafhankelijk vindt.

Maar het punt is dat zo gauw mensen dit soort informatie openbaar maken, zij geen stimulans meer voelen om zich nog langer onafhankelijk te gedragen. De andere partij kon immers weten dat hij niet afhankelijk is.

We kunnen dit idee toepassen op accountants, verkopers en artsen, ja op alle partijen die zich tot onze samenleving verhouden. Transparantie werkt dus tegen het bereiken van onafhankelijkheid!

Hebben we een cursus ethiek nodig om accountants en controllers bewust te maken van deze fenomenen, als bewustzijn noch een eed helpen om ethisch verantwoord gedrag  te bevorderen?

Waarschijnlijk niet. Wat wel van belang is voor de accountant en de controller is omstandigheden te kennen waar het waarschijnlijker wordt dat onethisch gedrag ontstaat. Een analist die aangeeft aan welke kant hij staat, zal minder onafhankelijk zijn. En de verkoper die zijn klant zegt dat hij er is om zoveel mogelijk te verkopen, zal minder remming voelen te veel producten aan zijn klant te verkopen.

De maatschappij vindt dit gedrag echter onacceptabel en niet integer. De controller en de controlerend accountant zijn aangesteld om de integriteit van de organisatie te handhaven. Daarbij hoort een instrumentarium dat hem moet helpen te onderkennen wanneer het gevaar op integriteitsschending groter of kleiner is.

Zo'n instrumentarium kan worden geboden binnen een ethiekcursus.  Of de controller of accountant hiermee zelf meer ethisch besef aan de dag gaat leggen is in dit verband minder van belang. In die zin zijn ethiekcursussen om met Van Manen te spreken 'flauwekul'.