Horen, zien en zwijgen
Onlangs was ik gesprekleider van een NBA-debat over de toekomst van het accountancyonderwijs. Ik doe dit soort dingen graag. Ik houd van scherpte in betogen, helder geformuleerde argumenten, tegenspraak, meningsverschillen en inhoudelijke 'ruzies'.
Als iemand zegt "dat heeft u mooi geformuleerd, maar ik ben het helemaal niet met u eens", gaat een debat de goede kant. Mits niet op de man wordt gespeeld. De essentie van onze democratie is de dialoog, het debat.
De wortels van 'vrijmoedig spreken' (parrhesia) liggen in de bakermat van onze beschaving, bij de Griekse denkers. Vrijmoedig spreken werd er gezien als een individuele plicht, alleen al om ons zelfrespect op te bouwen en te behouden.
Veel later deed het beeldje (en de beeldspraak) van de drie aapjes zijn intrede. Het eerste aapje houdt zijn handen voor zijn ogen, het tweede bedekt zijn oren, en het derde snoert zichzelf de mond door een hand op zijn lippen te drukken.
Daardoor wordt onmogelijk wat de Griekse filosofen de essentie achtten van goed leven: je mening geven in sociale en maatschappelijke zaken. Eigenlijk is dat laatste aapje overbodig, want we hebben toch al niets gezien en niets gehoord. Omdat we dingen niet willen zien, geen verantwoordelijkheid willen nemen, struisvogels zijn en onze handen in onschuld wassen.
Ik zag onlangs een stuk van het interview met de Amerikaanse actrice Susan Sarandon in het tv-programma College Tour. Op enig moment vertoonde Twan Huys een ouder fragment waarin de actrice de huidige paus 'een nazi' noemt. Niet omdat hij als kleine jongen bij de Hitler Jugend rondliep, maar omdat hij aan de top staat van een organisatie die eeuwenlang kindermisbruik heeft getolereerd. Een organisatie die criminele kerkfunctionarissen heeft gevrijwaard van verantwoording en stelselmatig hun gedrag achteloos in de kilometersdiepe doofpotten van bisdommen heeft laten verdwijnen.
Op verschillende niveaus in de Rooms-Katholieke kerk was sprake van een conspiracy of silence. Vrijmoedig spreken heeft intern nooit plaatsgevonden: (honderd)duizenden dienaren van God hebben gezien, gehoord en hebben zichzelf gecensureerd.
Vrijmoedig spreken is in de Griekse denkwereld niet alleen noodzakelijk voor individueel zelfrespect. Al begint het daar wel mee: Wat ben ik waard als ik aan het einde van de dag mijn spreken en handelen overzie en besef dat ik mijn mond heb gehouden? 'Gelukkig' hebben we hier allerhande psychologische verdedigingsmechanismen voor ontwikkeld, zoals ontkenning, sublimatie, en cognitieve dissonantie - dus ons zelfbeeld blijft overeind.
Maar de Grieken zien ook een tweede belang van vrijmoedig spreken. Naarmate vrijmoedig spreken meer plaatsvindt, meer wordt geaccepteerd en minder leidt tot koppensnellen van dissidenten, klokkenluiders, criticasters, columnisten op Accountant.nl en twitterende Tuacc'ers, neemt het democratisch gehalte van instituties toe.
De zindelijkheid van de Rooms-Katholieke kerk zou zijn gediend als mensen elkaar intern zouden hebben aangesproken op wat ze zagen en hoorden. Dat begint in het klein door een naaste collega aan te spreken.
In onze rechtstaat houden wij angstvallig vast aan het geloof dat wet- en regelgeving, gedrag- en beroepsregels, intern en extern toezicht, compliance officers en verplichte PE-cursussen PKI genoeg zijn om ons zindelijk te houden. Dit is naïef, omdat dit gedragregulerend systeem een lege huls is als mensen die het dragen horen, zien en zwijgen.
Ik geef les in het Commissarissenprogramma op Nyenrode en een van de discussiepunten daarin is of commissarissen voldoende doorvragen en voldoende kritisch zijn. Spreken zij vrijmoedig genoeg?
Ik geef les aan toezichthouders en voer daar een discussie over de vraag of zij wel voldoende doorvragen tijdens controles bij beursgenoteerde ondernemingen. De parlementaire enquêtes in Groot-Brittannië, de VS en Nederland over de financiële crisis tonen aan dat vrijmoedig spreken in het toezichtparadijs suboptimaal is geweest. In de boekhoudschandalen wordt vrijmoedig spreken van accountants geproblematiseerd.
Ik geef les aan opsporingsambtenaren en bespreek gerechtelijke dwalingen (Schiedammer parkmoord, Puttense moordzaak) waarin blijkt dat we in een van de meest ontwikkelde rechtstaten ter wereld onschuldige burgers veroordelen omdat er onvoldoende tegenspraak in de recherche is. De cultuur is lang niet altijd ingericht op een professioneel-kritische houding van functionarissen die zeggen "Is dit wel de dader? Moeten we niet ook alternatieve hypothesen onderzoeken?".
De bestuurskundige Paul 't Hart schreef in de jaren negentig een briljant proefschrift over groupthink, het sociaal-psychologische mechanisme waardoor in groepen beslissers consensus wordt gesmeed. Alles wat opruiend is, tegenspreekt, kritiek uit, vragen stelt en de groepsorde verstoort, wordt meedogenloos terzijde geschoven.
De Grieken zien hierin naast een gevaar op individueel niveau (zelfrespect) ook een gevaar voor het democratische gehalte van instituties waaruit de democratie is opgebouwd. Als De Nederlandsche Bank, de AFM, een commissaris, pater/bisschop, accountant, controller of compliance officer wel hoort en ziet maar niet vrijmoedig spreekt, worden de juridische en morele fundamenten van het instituut aangetast door betonrot. Vrijmoedig spreken - ook als persoonlijke en sociale relaties op het spel staan - moet volgens de oude Grieken, omdat anders de democratie in zijn geheel op het spel staat.
Dit vraagt moed van ons als individuen. Niet alleen van de spreker, maar in het bijzonder ook van diegene tot wie hij zich richt: de verantwoordelijke luisteraar. Hoe open staan wij voor professionele kritiek? Hoe ontvankelijk zijn wij voor de dissident, de andersdenkende, degene die zegt "dat heeft u mooi geformuleerd, maar ik ben het helemaal niet met u eens"?
Op veel beleidsterreinen en binnen veel beroepsgroepen zien we een cultuuromslag ten goede: het vrijmoedig spreken wordt gestimuleerd. Het inzicht neemt toe dat de rationele toezicht- en gedragsbeïnvloedingbouwwerken staan of vallen met de vraag of de mensen die het moeten uitvoeren vrijmoedig spreken en vrijmoedig luisteren.
Ook in de accountancy wordt gewerkt aan zo'n cultuuromslag. Het NBA-debat dat ik onlangs leidde is hiervan een voorbeeld. De discussie op deze website is een ander voorbeeld. En ook de invoering van het begrip professioneel-kritische instelling (PKI) is een goed voorbeeld.
We moeten echter realistisch zijn en blijven. Een tweedaagse cursus PKI is slechts een begin van een cultuuromslag in een beroepsgroep die van ver aan het komen is.