Professionals kunnen het niet alleen
In een interessante opiniebijdrage van 15 februari 2010 plaatst Bob Hoogenboom de actuele financiële crisis in een breder kader en zoekt hij naar diepere oorzaken, waarbij hij gebruik maakt van theoretische inzichten uit onder meer de sociologie.
Hij vindt dat het algemeen menselijke streven naar materiële welvaart verworden is tot een destructief proces van consumptie en prestatie als doel op zich, zonder reflectie op de zin ervan. Deze perversie treft niet alleen marktpartijen, ook het bestuursapparaat is onderdeel van het probleem geworden. Als alternatief bepleit hij een mentaliteits- en cultuurverandering.
Uit Hoogenbooms betoog blijkt evenwel dat het moeilijk is om deze analyse te focussen op een bepaalde groep: niet alleen bankiers, ambtenaren, bestuurders maar ook commissarissen, toezichthouders en adviseurs worden genoemd.
Een begrip als ‘middenklasse' lijkt ons niet erg adequaat voor dit gezelschap en bovendien verouderd. Wij zouden in navolging van Luuk Wijmans (Beeld en betekenis van het maatschappelijke midden, 1987 Van Gennep) willen spreken van de (bovenkant van de) nieuwe middengroepen bestaande uit hogere employees en (semi-)ambtenaren. Daarbij begrijpen wij dan bovendien de vrije beroepsbeoefenaren, die tegenwoordig immers veelal functioneren in grote organisaties, waarbij ze hun autonomie grotendeels hebben ingeleverd.
Naast verandering in de sociale stratificatie is er ook een verandering in de economische organisatie, te weten de globalisering en de beheersing van onze economische structuur door een steeds kleiner aantal, zeer grote organisaties met strakke hiërarchische structuur.
Vrij naar Norbert Elias zou je kunnen zeggen dat de positie van de middengroepen, in de door ons bedoelde betekenis, wordt beïnvloed door deze ontwikkeling in de economische organisatie. Weliswaar worden maatschappelijke waarden gedeeld - vandaar onze woede over de financiële crisis, en het instellen van een onderzoekscommissie - maar vertaling in concreet individueel normbesef wordt belemmerd door de dagelijkse praktijk.
De middengroepen werden altijd geacht een verbindende rol te spelen in de stabiliteit en integriteit van de sociale orde: tussen hoog en laag, gericht op prestatie maar ook op een zinvolle taakvervulling. Deze rol lijkt nu verloren te zijn gegaan als gevolg van de veranderingen in onze economische organisatie, met als gevolg verlies aan structuur en normvervaging.
De vraag is hoe deze traditionele bemiddelende rol terug te winnen.
Pleiten voor een mentaliteits- en cultuurverandering alleen zal ons niet helpen. De professionals kunnen het niet alleen. Er dienen initiatieven te worden ontplooid, zowel vanuit ambtelijke, bestuurlijke als academische hoek als ook vanuit de toppen van de beroepsorganisaties en de betrokken marktpartijen, om de professionals de steun te geven die ze verdienen. Zodat zij hun constructieve en bemiddelende rol weer kunnen spelen in de sociale orde.
De recente instelling van onafhankelijk publiek toezicht op accountants zien wij als een stap in die richting. Een eerste stap.
Karel van der Weert en Joop Anemaet