Opinie 15 februari 2010

Commissie De Wit: oorzaken van de crisis

De opdracht van de commissie De Wit is onder meer de oorzaken van de financiële crisis bloot te leggen. In deze oorzakenarcheologie zullen verschillende niveaus van verklaringen worden aangeboord. Net als archeologen verschillende aardlagen benoemen, zal de commissie De Wit verschillende oorzakenlagen benoemen: van zelfoverschattende overnames tot de bonuscultuur, van exorbitante zelfverrijking tot de kwaliteit van toezichthouders, van onbegrijpelijke financiële producten tot de rol van accountants. En, er zullen nog wel meer niveaus worden benoemd.

Ik denk niet dat de commissie De Wit zover gaat dat ook de onderste laag wordt besproken, dan wel wordt geproblematiseerd: het kapitalisme als productiesysteem, met al haar zegeningen en plagen. Het kapitalisme heeft het levenspeil van Nederlanders - en veel westerse landen - de afgelopen honderd jaar enorm verbeterd. Lof daarvoor. Maar het systeem heeft ook schaduwzijden. 

Hierover bestaat in de economie, sociologie en politicologie een stevige theoretische basis. Zo is de bonuscultuur bijvoorbeeld niet meer dan een oppervlakkig verschijnsel van wat de socioloog Robert K. Merton in de jaren dertig van de vorige eeuw al de culturele dominantie van succes in termen van materiële voorspoed, carrièresprongen en consumeren noemde (things worth striving for). 

Onderdeel van deze cultuur is concurrentie en competitie. De 'strijd met de ander' begint op de lagere school (beoordelingen, cito-toetsen) en zet zich de rest van ons leven voort. We zijn van jongs af aan bezig de apenrots op te klimmen om waarden die hoog in onze samenleving staan te bereiken. Soms ten koste van anderen, soms van onszelf. 

In de kapitalistische economie wordt succes uitgedrukt in stijgende omzetten, hogere winsten, hogere salarissen, grotere bonussen en hoeveelheden personeel waaraan leiding wordt gegeven. Geld is een waarde in zichzelf geworden en brengt macht en prestige met zich mee. Dat werkt van hoog tot laag door in onze cultuur. 

Een andere klassieke denker in dit kapitalismedossier is Thorstein Veblen (in 1899!), die schrijft over 'opvallend consumptiegedrag' om de ander te imponeren. Hij schreef over de nieuwe rijken, maar het begrip is later ook toegepast door anderen op de middenklassen. 

Daarom bijvoorbeeld de SUV, de inwisseling van de leaseauto na drie jaar en de handgemaakte streepkostuums in de Londense City. De culturele norm is geld, status en prestige. Overal. Altijd. Enkele jaren terug sprak ik in het hoofdkantoor van ABNAmro op een congres over trust (vertrouwen) en het mogelijk misbruik hiervan voor witwassen. Na afloop reed ik met onze Suziki Alto tussen een aantal iets grotere auto's weg. Een bezoeker van het congres zag me rijden. Hij boog zich voorover en zei: 'Professor, is the Jag in de garage?' 

Deze cultuur beperkt zich niet tot uit de bocht vliegende investment bankers. Ook bijvoorbeeld ambtenaren van Financiën, toezichthouders bij De Nederlandsche Bank, AFM en NMa en zeker de bestuurders van semipublieke instellingen als woningbouwcorporaties en ziekenhuizen, worden in meer of minder mate (on)bewust beïnvloed door een dertiende maand, een prestatietoeslag, een leaseauto, een auto met chauffeur en business class-vluchten in plaats van 'onder in de kist' te moeten zitten. De balkenendenorm in dit deel van ons besturingsapparaat is een lachertje. 

Maar ditzelfde besturingsapparaat - inclusief goed betaalde commissarissen en de adviesindustrie van advocaten, accountants, fiscalisten en wetenschappelijk onderzoekers - dient (moreel, maar vaker ook op basis van een wettelijke titel) op gezette tijden het 'Bokito-kapitalisme', zoals vice-premier Wouter Bos het laatst omschreef, in toom te houden ("De markt gedraagt zich soms als Bokito. Je kunt heel lang denken dat je hem onder controle hebt maar op een dag doet hij toch wat zijn reflexen hem ingeven."). 

Hoe kan het besturingsapparaat dat in de kern doen, als het deep down onderdeel is van dezelfde cultuur? Natuurlijk worden boetes uitgedeeld, natuurlijk worden maatregelen genomen en natuurlijk worden soms strafrechtelijke onderzoeken uitgevoerd, zoals nu het onderzoek naar de vastgoedfraude. Maar zit hier niet iets ritueels in? 

Wat is het alternatief? Een enkeling graaft dieper dan meer wet- en regelgeving, strenger toezicht, indamming van bonussen en aangeven van salarisplafonds, en pleit dan voor een mentaliteit- of cultuurverandering. Daarover lees ik deze dagen Een tijd voor empathie van Frans de Waal en The Empathic Civilization van Jeremy Rifkin. 

Daarover later meer.