Opinie 14 juli 2009

Doorbreken creative compliance vraagt juist om méér vertrouwen

Marcel Pheijffer en Bob Hoogenboom betoogden in het meinummer van 'de Accountant' dat compliance in de praktijk te vaak ontaardt in de kunst van het op minimalistische wijze exact naleven van wetten en regels. Zulke creative compliance leidt tot schijnzekerheden en calculerend gedrag.

Dit probleem is samen te vatten in een Amerikaanse uitdrukking die ten tijde van de boekhoudcrises vaak werd gebezigd: If it's legal it's moral. In een bedrijfsleven gedomineerd door juridisering is dat motto de afgelopen tien jaar inderdaad te vaak gehanteerd.

De analyse van Pheijffer en Hoogenboom over calculerend gedrag en het uitlokken van gaming the system is dan ook zonder meer juist. Maar hun negatieve conclusie dat we de luxe van het sturen op principes en verantwoordelijkheden niet aankunnen - ze noemen 'horizontaal toezicht' door de Belastingdienst als voorbeeld - doet geen recht aan de maatschappelijke ontwikkelingen van dit moment.

Als de redeneerlijn van Pheijffer en Hoogenboom consequent wordt volgehouden, zullen we de komende jaren onvermijdelijk en in een enorm tempo in een verdere neerwaartse spiraal komen, waarin meer regelgeving steeds weer wordt gevolgd door een nieuwe dosis creative compliance.

Ik ben minder pessimistisch gestemd over de kans van slagen om de 'geest' van de wet weer centraal te stellen en over de vraag of we luxe van principle based-concepten aankunnen.

Ook in de nasleep van de kredietcrisis bestaat weer een sterke reflex om overmatig naar het instrument regelgeving te grijpen. Het grote publiek verwacht immers dat er krachtig wordt ingegrepen na incidenten. Jouke de Vries, hoogleraar bestuurskunde, sprak in dit verband ooit van "SBS-voetzoekers die uit het niets in het gezicht van de minister ontploffen".

Maar zolang regelgeving zo vanzelfsprekend wordt ingezet zonder te bouwen aan vertrouwen en prikkels tot het nemen van verantwoordelijkheden, zal het effect op het gedrag van mensen en organisaties teleurstellend zijn. Het nemen van eigen verantwoordelijkheid wordt dan verder ontmoedigd. Externe prikkels van wetgeving ondermijnen immers de interne prikkels. En dat is nu juist het gevaar. 

KPMG meent dat het anders kan en presenteert in het whitepaper Trust Rules handvatten daartoe, mede op basis van ervaringen in enkele tientallen cases waarbij een probleem niet wordt opgelost met extra regels en richtlijnen, maar met meer vertrouwen en eigen verantwoordelijkheid.

Is het eenvoudig? Geenszins. De scepsis over horizontaal toezicht is om die reden dan ook begrijpelijk. Dit vergt namelijk een andere mindset onder belastingfunctionarissen, belastingplichtigen en politici. En dat heeft tijd nodig.

Het is in mijn ogen dan ook bewonderenswaardig dat de Belastingdienst hiermee durft te experimenteren en leert van de opgedane ervaringen. Essentieel voor het succes van horizontaal toezicht en het daarbij horende 'geïnformeerd vertrouwen' - ook in andere voorbeelden - is dat er relatief mild met eventuele misverstanden moet worden omgegaan. Van fouten mag worden geleerd, maar met misbruik van het vertrouwen moet korte metten worden gemaakt. Gedogen is dodelijk.

Uit tal van cases blijkt dat sturen op vertrouwen vruchten afwerpt. De belangrijkste uitgangspunten van die cases noemen we trust rules. Dit heeft twee betekenissen. Allereerst die van ‘regels om vertrouwen te organiseren'. Maar het uiteindelijke doel is betekenis twee: een situatie waarin trust rules, oftewel vertrouwen regeert.

Het is de enige manier om uit de spiraal te stappen.