Yes we can! Van 1940 naar nu (1)
'Zoekt en Ge zult vinden'. Deze aloude aanmaning heeft me nooit windeieren gelegd. Maar soms levert het pure toeval ook juweeltjes op. En de volgende vondst is te goed om voor me(zelf) te houden.
Ik had vorige week, tijdens een korte Europese trip, even een paar uurtjes extra om Amsterdam onveilig te maken. En stapte onder andere bij boekhandel De Slegte binnen om gezellig wat te neuzen naar leeswaardige curiosa.
Zo liep ik ook tegen een klein boekje aan dat in Stiel en uitvoering de papierschaarste en ingetogen lettertypes van de naoorlogse jaren ademde, voor de prettige prijs van een 21ste eeuws biertje. Van de hand van ene Frederiker Doppenberg, met als intrigerende titel 'Staande sterven of liggende leven, De Arbeiderspers in oorlogstijd'.
Ik sloeg het op de terugvlucht naar Washington DC, op elf kilometer hoogte, tussen IJsland en Groenland, voor het eerst echt open. Om tot de ontdekking te komen dat het een zeer recente uitgave was, uit 2008, en een fragment van een groter werk dat later dit jaar zal verschijnen.
De titel van het boekwerkje dekt de lading: het in kaart brengen van de (pogingen tot) politieke en ideologische inkapseling door de Duitse bezetter en haar NSB-zetbazen van uitgeverij De Arbeiderspers. Zeer interessant voor diegenen die belangstelling hebben voor een gedrags- of organisatorische vertaalslag van een primaire wet uit de fysica: Onder druk wordt alles vloeibaar.
Maar niet alles - of iedereen - wordt vloeibaar, zo blijkt. Er staan in het boekwerkje verwijzingen naar bronmateriaal, vooral jaarrapporten, die kunnen worden teruggevonden in de archieven van De Arbeiderspers. Ook accountantsrapporten.
Een excerpt hiervan wil ik u niet onthouden. Ik laat de auteur integraal aan het woord. Met voor de kinderen (en hun kinderen) van de babyboomers onder ons als toelichting dat de hierin figurerende heren Rost van Tonningen en Kerkmeester tot de exponenten van collaborerend (en erger) Nederland behoorden.
Over de in dit stukje genoemde hoofdacteur accountant H.J.van Hulst, over hoe en waarom hij de hieronder beschreven opdracht aanvaardde en wat hij de rest van de oorlog heeft gedaan, heb ik wel vragen maar geen informatie. Maar als we alleen afgaan op de uitkomsten van zijn werk, dan heeft hij de meest pregnante niet-goedkeurende verklaring geformuleerd die ik in de geschiedenis van het accountantsberoep ben tegengekomen. Maar het kan best een ‘operatie geslaagd, chirurg erg fout'-situatie zijn.
Laten we even lezen hoe auteur Doppenberg het verhaalt:
"Net als Rost van Tonningen wilde Kerkmeester zijn personeel ervan overtuigen dat de nationaal-socialisten de ware socialisten waren. Zo liet hij zijn personeel in een toespraak op 12 juni 1941 weten ‘datgene wat voor de tiende Mei aan de Nederlandse arbeiders als ideaal werd gebracht, het enige 'doel' zal zijn'. Het nationaal-socialistische gedachtegoed moest geleidelijk aan de man worden gebracht, omdat een te bruuske overschakeling de poorten naar de socialistische achterban dicht zou slaan.
Kerkmeester kreeg met De Arbeiderspers op zijn zachtst gezegd geen gezond bedrijf in handen.
In een rapport naar het reilen en zeilen van de Arbeiderspers, dat in opdracht van Rost van Tonningen en Kerkmeester werd gedaan, dichtte accountant H.J van Hulst de uitgeverij geen lange toekomst toe. Er waren vier punten waar de accountant zich zorgen over maakte.
Ten eerste was daar het feit dat op 30 Juni 1940 meer dan de helft van het aandelenkapitaal verloren was gegaan.
Als tweede noemde Van Hulst de ongezonde verhouding van eigen kapitaal tot vreemd kapitaal.
Daarnaast was het financiële beleid niet commercieel geweest, wat niet verwonderlijk was voor een uitgeverij met een ideologisch uitgangspunt als De Arbeiderspers, zo gaf de accountant toe.
Tot slot beschreef hij de ingetreden daling van het aantal abonnementen op dagbladen en periodieken als catastrofaal.
Toch gloorde er nog hoop aan de horizon. De accountant stelde dat door een moratorium en de verkoop van onroerend goed en machines verbetering was ingetreden in de liquiditeit,'waardoor het bedrijf verscheidende maanden, ondanks dit groots verlies, zal kunnen voortbestaan'.
En ten slotte wilde hij zijn nationaal-socialistische opdrachtgevers graag laten weten wat de oorzaak was van al deze rampspoed: '(...) wanneer Nederland niet in den oorlog was geraakt, zou de Arbeiderspers vermoedelijk de moeilijkheden te boven zijn gekomen'."
In de volgende aflevering proberen we de syntax van deze verklaring te transporteren naar de situatie in 2009, anno kredietcrisis. Hoe zou accountant Van Hulst zijn verklaring op de jaarrekening van een grote financiële instelling hebben geformuleerd, zo'n zeventig jaar verder?
Wordt vervolgd.