Opinie 06 januari 2009

Parlementaire Enquêtecommissie Kredietcrisis: Samenvatting Conclusies Accountantsberoep (2)

Het is december 2011. De eind 2009 ingestelde Parlementaire Enquêtecommissie Kredietcrisis heeft zojuist haar concept-eindrapport gepubliceerd. Opdracht was onder meer om de rol van de financiële poortwachters - waaronder accountants - te belichten. En om remedies aan te dragen om eenzelfde calamiteit in de toekomst te voorkomen.

Na deel 1 nu deel 2 van de in het rapport opgenomen Samenvatting Conclusies Accountantsberoep.

2) Maar voor een beroep dat weet dat alleen haar aanwezigheid al een preventieve werking doet uitgaan, dat in crisissituaties te veel een inspannings- in plaats van resultaatverplichting als verdedigingsuitgangspunt neemt, dat geen enkele verantwoordelijkheid accepteert als er onderhuids belangrijke risico's voor de buitenwereld onvoldoende belicht, onbesproken en/of onontdekt blijven, dreigt een tweeledig gevaar:

a) De prijs van 'moral hazard' van een beroep dat vanwege haar spilfunctie vrij straffeloos suboptimaal kan blijven functioneren, aldus vermijdend dat haar bestaansrecht aan de orde wordt gesteld. Dat geldt vooral in goede, typisch laagrisico-tijden. In slechte tijden daarentegen - onverminderd de schuldvraag of en in hoeverre dat beroep hiertoe heeft bijgedragen - verdedigt het accountantsberoep zich met formeel-juridische argumenten, procesgericht, en laat het daarmee nog grotere vragen open over haar maatschappelijke bijdrage. Kennelijk is het beroep zich onvoldoende bewust van het feit dat de kracht van de controlearchitectuur van het financiële stelsel wordt bepaald door iedere schakel.

Wij merken op dat het accountantsberoep in het verleden vele geloofwaardigheidscrises heeft overleefd en er zeker nooit armer van is geworden. Integendeel, systeemcrises geven het accountantsberoep ook substantiële commerciële impulsen (SOx). Deze chronische ‘altijd winst'-situatie is goed voor het accountantsberoep, maar niet noodzakelijkerwijs ook voor anderen.

b) Het tweede gevaar betreft het risico dat de gebruikers van accountantsrapporten alleen al vanwege de aanwezigheid van een accountant, met of zonder rode vlaggen, meer vertrouwen hebben dan verantwoord.

De Commissie ziet in beide aspecten belangrijke - en in belangrijke mate vermijdbare - aftrekposten op de maatschappelijk bijdrage van het accountantsberoep. De voorstellen hieronder zijn er op gericht hier op maatschappelijk verantwoorde wijze  verandering in te brengen.

3) De Commissie betreurt de bovengenoemde, excessief defensieve, formeel-juridische houding van het accountantsberoep, die jammerlijk wordt versterkt door de speciaal voor deze situatie aangemeten tunnelvisie over de maatschappelijke rol van het beroep wanneer het wordt uitgenodigd te verklaren waarom zij geen substantiële preventieve rol heeft gespeeld in de tijdige signalering en/of vermijding van deze crisis. Iedere suggestie van de zijde van de Commissie dat het beroep niet alleen de potentie, maar ook een intrinsiek eigen belang heeft in het tijdig onderkennen en signaleren van  macro-systeemrisico's, wordt door haar woordvoerders weggewimpeld onder verwijzing naar de kerntaak van de accountant op microniveau: bedrijven en instellingen te controleren en daarop passende verklaringen af te geven. Iedere suggestie van de zijde van de Commissie dat het statistisch onverklaarbaar is dat in deze tijden van perfecte financiële storm, alleen goedkeurende verklaringen werden afgegeven, werd beantwoord met louter door aansprakelijkheidsvrees geïnspireerde formalistische verdedigingmanoeuvres. Die er op neerkomen dat in essentie 'volgens de regels is gewerkt' en dat marktindices of waarderingsmodellen de gecertificeerde waarderingen in de jaarrekening ondersteunden.

Een meerderheid van de Commissie ondersteunt het argument gemaakt door het beroep dat het accountantsberoep een leidende rol heeft gespeeld in de introductie van marktwaarden in verslaggeving. Dat heeft op haar beurt weer geleid tot een vroegtijdiger rapportering van economische substantie in jaarrekeningen, voerend tot een eerdere ontdekking van de noodzaak van afwaarderingen dan anders het geval zou zijn.

Echter, de Commissie is unaniem van oordeel dat het accountants beroep als collectief verzaakt heeft tijdig te onderkennen dat vele dezer waarderingen bij gebrek aan harde marktindicaties berustten op te fragiele subjectieve modellen, die samen met de bonus- en financiële machocultuur in de bankwereld in de jaren voorafgaande aan de crisis tot te zachte, en waarschijnlijk te optimistische, resultaten voerden. En dat het beroep met onvoldoende diepgang het risicoprofiel van de financiële producten waarmee het werd geconfronteerd heeft onderzocht, en tengevolge van het diffuse rookgordijnkarakter daarvan die risico's onvoldoende heeft onderkend.

De Commissie is van oordeel dat dit verwijt vooral ook individuele accountants en hun kantoren treft die zijn belast met de controle van grote financiële instellingen waarvan de ondergang tot grote systeemrisico's konden leiden en die voor rekening van de belastingbetaler uit de nood moesten worden geholpen. En dat (bepaalde leden van) het accountantsberoep onvoldoende oog hebben gehad voor hun lange-termijn-eigenbelang, respectievelijk hun maatschappelijke signaalfunctie, en hun verantwoordelijkheid in deze niet hebben ingezien.

[JM: De overige observaties, conclusies en aanbevelingen van de Parlementaire Enquêtecommissie Kredietcrisis volgen binnenkort in deel 3 (slot) van deze samenvatting.]