Opinie 14 oktober 2008

Fair value: nood breekt wet

Tegen fair value accounting bestond aanvankelijk veel weerstand, maar uiteindelijk heeft de ratio gezegevierd en is marktconforme waardering ingevoerd. Het verzet is evenwel opnieuw opgelaaid door de kredietcrisis, die de waarde van financiële activa naar beneden heeft gejaagd. Menige instelling is hierdoor verplicht om de balansverhoudingen te verbeteren door domme dingen te doen zoals het verkopen van bankonderdelen of aandelen.

Jan van de Poel

Het is daarom zaak te heroverwegen: is fair value onder alle omstandigheden de beste waarderingsmethode, is fine-tuning wenselijk of zou het beter zijn om het fair value-systeem geheel af te schaffen?

Accountants vinden overwegend dat het systeem niet moet worden afgeschaft. Opstellers uit de financiële wereld zijn kritischer omdat zij zich momenteel in de loopgraven bevinden en de desastreuze effecten van fair value accounting onder de huidige condities aan den lijve ondervinden. Die kritiek moet serieus worden genomen want al jaren geleden, bij de discussie over de invoering, werd gewaarschuwd voor dit soort extreme condities.

Zonder twijfel is fair value een effectief instrument om marktpartijen te disciplineren. In allerlei situaties waren organisaties en beslissers geneigd tot misleidende rapportage, door zich te verlaten op een of andere intrinsieke waarde of historische kostprijs. De marktconforme waardering van pensioenverplichtingen heeft geleid tot meer discipline en betere voorlichting.

Het is duidelijk dat de duration (looptijd) van financiële activa en passiva een belangrijke rol speelt in het debat. Voor producten (vermogenstitels) met een korte looptijd is marktconforme waardering evident relevant, maar voor de langere looptijden gaat dat niet op omdat er dan vaak nog andere beleidsinstrumenten zijn om bij te sturen.

De accounting standards klinken door in het toezicht en het gedrag van marktpartijen. In de pensioenwereld ligt marktconforme waardering ten grondslag aan het solvabiliteitstoezicht. Dat zorgde de afgelopen jaren al voor veel onrust in de bestuurskamers en had ook gevolgen voor het beleid. Hetzelfde geldt voor IFRS bij banken en verzekeraars, in samenhang met nieuwe prudentiële regels zoals Basel II en Solvency II.

De invoering van fair value is ontegenzeggelijk vooruitgang, maar de praktische toepassing is weerbarstig vanwege de niet in kaart gebrachte extreme omstandigheden. Hoe extreem, blijkt nu uit de ingrijpende besluiten zoals het nationaliseren van banken en andere instituten. Dergelijke interventies hebben geen ander doel dan de tucht van markt uit te schakelen.

Het gaat niet aan te zeggen dat er op het probleem 'gestudeerd zal worden'. De crisis is nu en er zal nu een beslissing moeten worden genomen. Het is ook duidelijk dat geen enkele beroepsgroep het alleenrecht op dit soort kwesties kan claimen, nog afgezien van de vraag of accountants competent zijn in financiële producten en markten.

Kijkend naar de accounting standards, valt op dat er aan die kennis wel het een en ander mankeert. Die standards komen per definitie te laat, want het zijn reacties op acties van anderen die deals sluiten die vaak geen ander doel hebben dan het ontwijken van bestaande voorschriften. Het ligt dus niet alleen aan de accountants.

Uiteraard zouden de toezichthouders hun eigen schema's kunnen maken - dat doen ze ook voor een deel - maar de hoofdverantwoordelijken zijn de standard setters. Zij slaan de maat. Als er iets moet veranderen dan zijn de accountants dus toch aan zet. Zij zijn niet primair verantwoordelijk voor de huidige malaise - dat zijn de financiële instellingen en toezichthouders - maar het ligt wel op hun pad om de noodzakelijke aanpassingen in fair value accounting uit te denken.

Het is algemeen bekend dat de IASB wordt bestookt met kritiek omdat men deze aanpassingen niet wil maken. FASB en SEC doen dat wel, zij het met frisse tegenzin. Het is ook duidelijk dat de wereld niet is gebaat bij een groot verschil tussen Europa en Amerika.

Het makkelijkst is dat de regelgevers met onmiddellijke ingang fair value accounting voor de financiële sector buiten werking stellen. Dat betekent niet dat zij het afschaffen en evenmin dat marktpartijen geen marktconforme analyses meer maken.

Voor zover dergelijke analyses nut hebben voor de besluitvorming onder de huidige condities, zullen ze ook daadwerkelijk (spontaan) worden toegepast. Het resultaat is dan dat de markt tamelijk precies weet waar fair value accounting wel en niet voor gebruikt moet worden. Tevens zou duidelijk zijn welke aanpassingen in het stelsel moeten worden aangebracht.

Omdat de kans op zo'n simpele ingreep vrij klein is, nog maar een tweede suggestie: De regelgever zou rekening moeten houden met de (gewogen) looptijd van de contracten en voor de langere termijncontracten het fair value regime (tijdelijk) moeten afzwakken of buiten werking stellen. Hetzelfde geldt voor een te dunne (illiquide) markt.

Er moet dus worden bepaald wanneer er een crisis is, en er moet worden nagedacht over de kritieke waarden voor liquidity en duration. Die laatste twee spelen nu (impliciet) al een grote rol in de regelgeving, maar de parameters zouden explicieter moeten worden bijgesteld in geval van een crisis.

Zo wordt het accounting regime een stuk professioneler en explicieter. Probleem is dat zo'n model jaren nodig heeft om te worden ontwikkeld. Op dit moment staan alle metertjes op rood, dus komt vooral de eerste optie in beeld: Schort fair value tijdelijk op en begin ondertussen met het verfijnen en upgraden van het systeem.

Jan van de Poel is hoogleraar risk management aan de Universiteit Maastricht, voormalig cfo van ABP en partner bij Berk Accountants en Belastingadviseurs.