Nieuws 25 september 2024

Rechtmatigheidsverantwoording steeds complexer en minder transparant

De invoering van de rechtmatigheidsverantwoording moest raadsleden en inwoners meer inzicht geven in het gemeentelijk financieel beheer. Die doelstelling is echter niet behaald; de praktijk is juist veel complexer geworden. Miljarden euro's lijken onrechtmatig te zijn besteed.

Rondom de rechtmatigheidsverantwoording bestaat veel onduidelijkheid bij gemeenten, blijkt uit onderzoek bij alle Nederlandse gemeenten door overheidsadviseur Exilo. Een van de grootste problemen is de uiteenlopende interpretatie van de regels door gemeenten en accountants, aldus het adviesbureau. Exilo noemt daarbij als voorbeelden het begrotingscriterium en het 'M&O-criterium', dat betrekking heeft op maatregelen tegen misbruik of oneigenlijk gebruik. 

Gemeenten hebben ook meer vrijheid gekregen om hun eigen normen te stellen, zoals de verantwoordingsgrens of de criteria voor begrotingsoverschrijdingen. Zowel de uiteenlopende interpretatie als de vrijheid om eigen normen te stellen, leidt tot verminderde vergelijkbaarheid tussen gemeenten. Dat bemoeilijkt niet alleen de controle door raadsleden, maar ook het werk van accountants.

Betekenis verloren

Uit het onderzoek blijkt dat gemeenten massaal (52 procent) rapporteren onrechtmatig gehandeld te hebben. Maar daarbij blijkt het soms te gaan om situaties die eerder positief te noemen zijn. Zo kan het nu als onrechtmatig worden beschouwd als gemeenten minder uitgeven, of meer inkomsten hebben dan begroot.

Exilo concludeert dat het begrip 'onrechtmatigheid' zijn oorspronkelijke betekenis heeft verloren. Dat zorgt voor een bepaalde mate van gelatenheid bij gemeenten. "Als er zoveel gemeenten zijn die onrechtmatigheid rapporteren, is het niet erg dat jouw gemeente dat ook doet", zo stelt het adviesbureau. Uit het onderzoek blijkt dat de meeste onrechtmatigheden in gemeentelijke uitgaven het gevolg zijn van EU-aanbestedingen en begrotingsonrechtmatigheden.

'Gedrocht'

In 2014 adviseerde de Commissie Depla om de gemeentelijke financiën niet alleen aan (financiële) specialisten over te laten. Raadsleden en inwoners moesten beter inzicht krijgen in hoe gemeentes hun geld uitgeven. Afgelopen jaar werd die rechtmatigheidsverantwoording in het leven geroepen.  Maar in plaats van de beoogde vereenvoudiging is de regelgeving juist ingewikkelder geworden, concludeert Exilo.

Staf Depla, destijds voorzitter van de genoemde VNG-commissie, spreekt in het voorwoord van het Exilo-rapport van een "administratief gedrocht". Volgens het adviesbureau is dat grotendeels te wijten aan het poldermodel, waarin verschillende partijen - zoals het ministerie, accountants en de commissie BBV - hun eigen belangen hebben ingebracht.

Onduidelijkheid

Een van de randvoorwaarden die de commissie Depla had gesteld, was dat de normen en scope van de rechtmatigheidsverantwoording vooraf duidelijk zouden zijn. Hier is niet aan voldaan, meent het adviesbureau. Wet- en regelgeving is in 2023 en 2024 steeds verder aangescherpt, maar de wijziging van de wetgeving is nog steeds niet volledig afgerond.

Verder laat het onderzoek zien dat een discussie over rechtmatigheid wel vaker op de agenda van gemeenteraden staat, maar dat een echt gesprek uitblijft. Te vaak gaat het over technische details. De daadwerkelijke discussie over de financiële rechtmatigheid komt nog onvoldoende op gang, meent Exilo, terwijl die er juist voor moet zorgen dat raadsleden hun controlerende functie kunnen vervullen.

Eenvoud en transparantie

In het rapport doet Exilo een aantal aanbevelingen voor gemeenten, accountants en het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) om de rechtmatigheidsverantwoording effectief te maken. Kern van die aanbevelingen is om terug te keren naar de oorspronkelijke intentie van eenvoud en transparantie.

"Eén duidelijke norm en scope voor alle gemeenten zou de situatie aanzienlijk verbeteren", menen de adviseurs. "Gemeenten kunnen daarnaast hun eigen specifieke wensen over rechtmatigheid opnemen in het jaarverslag, buiten de accountant om. Met deze aanpak kan de rechtmatigheidsverantwoording leiden tot meer inzicht en betrokkenheid van raadsleden en inwoners."

NBA Alert

Volgens betrokkenen maakt het rapport van Exilo veel los en moeten veel van de aangeroerde zaken worden opgelost via aanpassingen van de wetgeving. Die aanpassingen liggen nu voor bij de Raad van State.

Dit voorjaar publiceerde de NBA over een ander al een Alert. Naast de getrouwheid van de jaarrekening van provincies, gemeenten en gemeenschappelijke regelingen, richt die publicatie zich ook op de financiële rechtmatigheid van specifieke uitkeringen.