Nieuws 27 februari 2024

Enquêtecommissie oordeelt hard over fraudeaanpak overheid

Grondrechten van burgers zijn geschonden en ook de Tweede Kamer heeft "in meerderheid" gefaald en is medeverantwoordelijk voor de ellende van gedupeerden van het nietsontziende fraudebeleid van de overheid. Dat stelt de parlementaire enquêtecommissie die onderzoek deed naar het fraudebeleid en de dienstverlening van de overheid. Ook de media moeten het ontgelden.

In een verhard politiek en maatschappelijk klimaat zijn de drie staatsmachten blind geweest voor mens en recht. Grondrechten van mensen zijn geschonden en de rechtsstaat is terzijde geschoven; zo luidt de belangrijkste conclusie van de enquêtecommissie Fraudebestrijding en Dienstverlening, in haar op 26 februari gepresenteerde rapport 'Blind voor mens en recht'.

De overheid was, en is nog altijd, blind voor mensen en hun rechten, aldus het rapport. Een schandaal zoals dat rond de kinderopvangtoeslag, kan daardoor "morgen weer gebeuren". De leden van de commissie noemen deze vaststelling misschien wel de "meest indringende" uit hun ruim vijfhonderd pagina's tellende rapport, waarin zij bikkelhard oordelen over regering, parlement en rechtspraak.

Blinde overheid

Het toeslagenschandaal "lijkt een unieke gebeurtenis waaruit reeds lessen zijn getrokken", waardoor het zich niet zal herhalen. Maar het onderzoek wijst op het tegendeel: "De blindheid van de overheid voor mens en recht is niet weg." In het rapport concludeert de commissie dat die blindheid zelfs nog steeds "overal binnen de overheid" zit.

Opeenvolgende kabinetten hebben volgens de commissie "verkeerde keuzes" gemaakt bij het ontwerp, de invoering en de uitvoering van wetten op het gebied van sociale zekerheid en toeslagen. Financiële overwegingen hadden de overhand, zonder dat er oog was voor de gevolgen voor mensen.

Door deze ondoordachte aanpak zijn de grondrechten van burgers, bijvoorbeeld op eerbiediging van hun persoonlijke levenssfeer en gelijke behandeling, met voeten getreden. Ook de rechtspraak kon jarenlang niet voorkomen dat mensen werden gediscrimineerd en voor de kleinste foutjes als fraudeur werden behandeld.

Aanbevelingen

De Raad van State moet zich geheel gaan toeleggen op advisering van het kabinet en parlement over wetgeving. De afdeling bestuursrechtspraak moet worden afgesplitst en ondergebracht bij de rechterlijke macht, zo adviseert de parlementaire enquêtecommissie. De Raad van State heeft volgens de commissie een "dubbele pet" als wetgevingsadviseur én hoogste bestuursrechter. De commissie vindt het "staatsrechtelijk onzuiver" dat één Hoog College van Staat zowel adviseert over wetgeving, als rechtspreekt over de toepassing van diezelfde wetgeving.

De Raad van State geeft in een eerste reactie aan de conclusie van het rapport te herkennen, maar vindt dat het eerst aan de regering is om een standpunt in te nemen over de aanbevelingen van de enquêtecommissie.

De commissie stelt verder vast dat de digitalisering van de dienstverlening door de overheid is doorgeslagen. Mensen moeten het recht krijgen op persoonlijk contact, niet alleen via telefoon, chat, mail of app, "maar ook door simpelweg op de koffie te komen".

Het juridisch vangnet voor mensen die toch in de problemen komen, moet worden versterkt, zo adviseert de commissie verder. Wie in aanvaring komt met de overheid, moet kunnen terugvallen op een "landelijk dekkend netwerk" van voorzieningen voor rechtshulp. Ook moeten vergoedingen voor de sociale advocatuur omhoog en moeten mensen er eerder voor in aanmerking komen.

Een andere aanbeveling van de commissie is dat nieuwe wetten zowel voor- als achteraf zouden moeten worden getoetst aan de Grondwet. Zo moet worden voorkomen dat grondrechten van burgers aan de kant worden geschoven ten faveure van "politieke wensen of organisatiebelangen".

Er moet volgens de commissie in alle geledingen van de overheid meer kennis komen over de risico's van het gebruik van persoonsgegevens bij toezicht en handhaving. De Autoriteit Persoonsgegevens moet meer geld krijgen om haar wettelijke taak te kunnen vervullen. Het budget van de privacywaakhond moet structureel omhoog naar minstens honderd miljoen euro.

Tweede Kamer

In sommige gevallen hebben Kamerleden niet alleen gefaald in hun taak als controleur van de overheid en medewetgever, maar hard en slecht fraudebeleid zelfs aangejaagd, aldus de commissie. De Tweede Kamer nam "kwalitatief slechte wetten" aan; wetgeving wordt door de Kamer "soms heel oppervlakkig" behandeld, ook bij ingewikkelde wetten met grote gevolgen voor mensen.

Het is de eerste keer dat de rol van de Kamer in het toeslagenschandaal uitgebreid wordt belicht. Eerder onderzoek van het parlement naar de affaire ging daar juist niet over. De commissie benadrukt tegelijkertijd dat de Tweede Kamer nauwelijks "als één instituut handelt". De conclusies en adviezen zijn dus gericht aan Kamerleden en niet aan de Kamer als geheel, benadrukt de commissie. Zij merkt op dat Kamerleden soms "tegen de stroom in" gaan en dat bijvoorbeeld het toeslagenschandaal nooit boven water was gekomen zonder het werk van enkele parlementariërs.

De commissie heeft het fraudebeleid van de afgelopen dertig jaar "haarfijn" geanalyseerd, concludeerde Kamervoorzitter Martin Bosma bij de presentatie van het rapport. Dat de commissie ook keek naar de rol van de Kamer zelf is belangrijk, "juist omdat de commissie erop wijst dat de politiek steken heeft laten vallen", aldus Bosma.

Media

Ook de pers krijgt er flink van langs in het rapport. De media hebben vaak te veel aandacht "voor ophef en conflict en minder voor het inhoudelijke debat". Journalisten hebben onevenredig vaak over fraude met sociale zekerheid geschreven. "Sociale zekerheid werd synoniem voor fraude", concludeert de commissie. Kamerleden springen hier vaak weer op in, waardoor pers en parlement "het slechtste in elkaar naar boven" halen en een "papegaaiencircuit" ontstaat.

Het was niet makkelijk om ook de pers als speler in fraudeschandalen te noemen en kritisch te zijn op de media, aldus commissievoorzitter Michiel van Nispen tijdens de persconferentie. Toch was het belangrijk om de rol van de media te benoemen. Het past de commissie niet om aanbevelingen richting de media te doen. Van Nispen hoopt wel op reflectie door de beroepsgroep zelf.

Volgens secretaris Thomas Bruning van de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) zal het rapport over de fraudeaanpak van de overheid bij "de diverse titels" in de media aanleiding kunnen zijn om het eigen optreden te evalueren.

Lering trekken

De enquêtecommissie zou het "onvergeeflijk" vinden als uit het rapport geen lering wordt getrokken. In reactie op onthullingen zijn "tal van verbeterprogramma's opgezet", maar er ligt een dieper probleem. "De patronen die dit veroorzaakt hebben, zijn nog steeds aanwezig."

Om herhaling van schandalen als de toeslagenaffaire te voorkomen, beveelt de commissie de Kamer aan zijn taken serieus te nemen. Het kabinet moet het parlement beter informeren, en de Kamer moet zijn eigen positie versterken, bijvoorbeeld door meer ondersteuning te vragen.

Dat mensen zijn vermorzeld door de ontspoorde fraudeaanpak van de overheid, is "ronduit pijnlijk". "Daar moeten we wat mee", aldus demissionair minister Karien van Gennip van Sociale Zaken, namens het kabinet in een eerste reactie op het rapport. Volgens haar moet de politiek overstappen naar "een andere manier van denken".

Commissie

De parlementaire enquête - het zwaarste onderzoeksinstrument waarover de Tweede Kamer beschikt - volgde op eerder onderzoek naar het toeslagenschandaal. Dat rapport met de titel 'Ongekend Onrecht' leidde begin 2021 tot de val van het derde kabinet-Rutte.

De enquêtecommissie verhoorde in het najaar van 2023 onder meer diverse (voormalige) politici, topambtenaren en bestuurders van uitvoeringsorganisaties. Van de oorspronkelijke commissieleden zijn alleen de huidige voorzitter Michiel van Nispen (SP), Senna Maatoug (GroenLinks-PvdA) en Thierry Aartsen (VVD) nog over. Oud-voorzitter Salima Belhaj (D66), Farid Azarkan (DENK), Evert-Jan Slootweg (CDA), Lammert van Raan (PvdD) en Sylvana Simons (BIJ1) zijn sinds de verkiezingen geen Kamerlid meer.

Bron: ANP