Nieuws 21 juni 2012

Rekenkamer: Meer inzicht gewenst in groeiende financiële risico’s Staat

De omvang van de risico's voor de overheidsfinanciën is sinds 2008 voor Nederland substantieel toegenomen. De Tweede Kamer krijgt echter als controleur van de regering geen periodiek en samenvattend inzicht in de ontwikkeling van de financiële risico's, terwijl het Rijk in toenemende mate risico's van burgers, bedrijven en andere landen (in Europa) op zich neemt.

Voorbeelden hiervan zijn de Nationale Hypotheekgarantie, het deposito-garantiestelsel voor banken, exportkredietverzekeringen en gegarandeerde leningen aan landen als Ierland, Portugal en Griekenland.

Hierdoor is het de Tweede Kamer onvoldoende duidelijk wat de omvang van de risico's is, of risico's beheerst worden en hoe de risico's door het kabinet beperkt worden. Ook de samenhang tussen risico's is van belang: de Europese garanties leiden tot risico's voor de overheidsfinanciën, maar zijn bedoeld om een veel groter risico van economische schade door een niet beheerste eurocrisis te beperken. De Algemene Rekenkamer publiceert vandaag zo'n overzicht en roept de minister van Financiën op dit initiatief over te nemen. 

De Algemene Rekenkamer schrijft in het op 21 juni 2012 gepubliceerde rapport 'Risico's voor de overheidsfinanciën - Inzicht en beheersing' dat de risico's voor de Staat der Nederlanden zijn toegenomen door verstrekte garanties aan financiële instellingen en landen sinds de kredietcrisis en de daaropvolgende eurocrisis, door de opwaartse trend van uitgaven op het terrein van zorg en pensioenen en door de tegenvallende economische ontwikkeling. 

De Algemene Rekenkamer heeft in het rapport niet alle risico's voor de rijksoverheid in kaart gebracht (zo zijn bijvoorbeeld klimaatverandering en energiebeleid buiten beschouwing gebleven), maar zeven sectoren beschreven waar de rijksoverheid financiële risico's loopt en wat de potentiële omvang van die risico's is. 

Uit eerder onderzoek van de Algemene Rekenkamer is gebleken dat de Staatsbalans, die de minister van Financiën jaarlijks naar de Tweede Kamer stuurt, geen dekkend inzicht verschaft in de vermogenspositie van en de financiële risico's voor de Staat. Of de buffers van de Nederlandse Staat volstaan om tegenvallers, ook voor de lange termijn, op te vangen blijkt dan ook niet uit de Staatsbalans. 

Groeiende uitgavenverplichtingen en garanties

Het Rijk ontleent een deel van zijn bestaansrecht aan het aangaan van financiële risico's die anderen niet (voldoende) kunnen dragen. De afgelopen jaren is de Staat in toenemende mate extra financiële risico's aangegaan onder invloed van de financiële en economische crisis, zo blijkt ook uit berekeningen van tal van experts. De expliciete overheidsgaranties sinds de kredietcrisis zijn van 42 procent van het bbp in 2008 toegenomen tot 77 procent in 2011. 

Bestaande garanties, zoals op de woningmarkt (bijvoorbeeld Nationale Hypotheekgarantie), zijn toegenomen en nieuwe garanties, vooral in het kader van de Europese schuldencrisis, zijn afgegeven. Door oplopende schulden neemt de weerbaarheid van de Staat tegen het optreden van financiële risico's af. 

Maar ook trendmatig zijn er risico's. Zo groeien de toekomstige uitgaven voor de zorg in een gunstig scenario met 6 procentpunt naar 19 procent van het bruto binnenlands product (bbp) in 2040 en in het pessimistische scenario met 18 procentpunt naar 31 procent van het bbp in 2040. Ook de uitgaven voor AOW lopen op, waarbij met de toenemende vergrijzing de verhouding tussen premies en de rijksbijdragen steeds schever wordt. 

Deze omstandigheden geven de Algemene Rekenkamer aanleiding om het kabinet aan te bevelen de Tweede Kamer periodiek een integraal en samenhangend overzicht te geven van de financiële risico's. Dan kunnen tevens nieuwe risico's en uitbreiding van bestaande risico's systematisch op nut en noodzaak getoetst worden. Het kabinet kan het huidige toetsingskader daarvoor tegen het licht houden en de Tweede Kamer over de uitkomsten hiervan informeren. 

De Algemene Rekenkamer beveelt aan regelmatig stresstesten uit te voeren op basis van relevante schokken en ontwikkelingen op de overheidsfinanciën. Eerder aangegane risico's dient het kabinet periodiek te heroverwegen. Het kabinet dient de Tweede Kamer te informeren of verstrekte garanties effectief zijn. Vervolgens kunnen strategieën overwogen worden om overheidsgaranties af te bouwen. 

Reactie minister van Financiën en nawoord Algemene Rekenkamer

In reactie op deze aanbevelingen geeft de minister van Financiën aan dat diverse analyses al worden uitgevoerd om de financiële en risicopositie van het Rijk te bepalen. Hierover wordt de Kamer aldus de minister via tal van rapporten geïnformeerd. 

De aandacht voor adequaat risicobeheer onderschrijft de minister. Het kabinet heeft dat beheer al verbeterd en het garantiebeleid aangescherpt. Door bezuinigingen en hervormingen wordt gepoogd budgettair ruimte te scheppen om onzekerheden, schokken en trends op langere termijn op te vangen. 

In haar nawoord benadrukt de Algemene Rekenkamer dat periodiek inzicht geven aan de Kamer ontwikkelingen juist beter zichtbaar maakt. Een integraal overzicht laat bovendien zien hoe risico's met elkaar samenhangen en of beleidsmaatregelen daar voldoende op inspelen. Actuele informatie over financiële risico's voor de Staat en hoe deze beheerst kunnen worden dient beschikbaar te zijn bij elke kabinetsformatie.