Magazine 18 december 2020

Historisch #Klooienmetcomputers

Arnout van Kempen over rommelen in een digitale wereld.

Dit artikel is verschenen in Accountant nr. 6, 2020

Bekijk alle artikelen uit dit nummer

» Download dit artikel (pdf)
» Download het hele nummer (pdf)

Wie denkt dat klooien met computers echt iets van deze tijd is, vergist zich nogal. Juist in het accountantsberoep werd wat afgeklooid met computers toen deze machines net verschenen. Kantoorautomatisering begon in Nederland al voor de eerste Wereldoorlog met de komst van mechanische boekhoudmachines. Maar de komst van de elektronische computer betekende het begin van een revolutie waarin het accountantsberoep fundamenteel veranderde.

Een van de eerste populaire computers, of eigenlijk hele range van computers, in een zakelijke omgeving, was de IBM Systeem/360. Deze computer uit 1964 was een mainframe, een centrale computer die verschillende programma’s en verschillende gebruikers tegelijk bediende. Slim aan de S/360 was dat je een kleiner systeem kon kopen en als je later meer capaciteit nodig had en je kocht een grotere, dan werkten alle programma’s gewoon op je nieuwe computer. Voor pc-bezitters klinkt dat normaal, maar stap eens over van een Android-telefoon op een iPhone, en het wordt meteen duidelijk hoe bijzonder een naadloze overstap is.

De eerste S/360, model 30, beschikte over een intern geheugen van acht tot 64 kilobyte. Ter vergelijking: een eenvoudige pc beschikt tegenwoordig al snel over duizend keer zoveel werkgeheugen. Een complete computer, inclusief harde schijven of tapes, vulde met gemak een flinke kamer tot een klein zaaltje. En het was nog vrij normaal om als bedrijf zelf programmatuur te schrijven voor je computer.

Precies daar zat de grote verandering die het accountantsberoep sindsdien doormaakte. In een handmatige, papieren administratie is een controle op “afwijkingen als gevolg van fraude en fouten” sterk gericht op fouten als onjuiste tellingen, carbonpapier dat niet recht heeft gelegen, overname van bedragen uit de ene kolom naar de andere kolom et cetera. De menselijke fout is bron van vele fouten. Het is dus de menselijke fout die moet worden bestreden, onderwerp van de leer van de administratieve organisatie, en die moet worden gevonden, onderwerp van de leer van de accountantscontrole.

In de geautomatiseerde administratie werd de bron van fouten meer en meer de computer. Fouten in de programmering, fouten in de werking. Het laden van een tape met oude data of met een inmiddels herschreven programma et cetera. Voor de accountant ontstond de noodzaak begrip van automatisering te ontwikkelen. Eerst als een specialisme voor enkelingen, die zich begonnen te verenigen onder namen als electronic data processing auditor, ofwel edp-auditor, of information systems auditor, de IS-auditor. We komen beide begrippen nog tegen in de beroepstitels RE en CISA.

Waar in de handmatige administratieve organisatie het begrip functiescheiding tussen bewarende en beherende functies een belangrijke rol speelde bij het voorkomen van fraude, werd dit in de geautomatiseerde omgeving vooral de scheiding tussen ontwikkelen, testen en gebruik van programmatuur. De programmeur was risicovol geworden.

Met de opkomst van met name de pc kwam computerkracht direct in handen van eindgebruikers en van auditors. De mogelijkheden van fraude namen fors toe, functiescheiding verdween op veel plaatsen, maar de accountant kreeg ook mogelijkheden om zich in de strijd te mengen met gelijke wapens: een computer onder de arm die hij zelf kon programmeren.

Helaas laat de accountant het juist op dit vlak nog veel afweten. Hij klooit nog niet genoeg met computers om werkelijk een tegenwicht te bieden aan degenen die hij moet controleren. Maar daar werken we aan!