We moeten het even over de feiten hebben
Eind 2019 kwam de bouw vrijwel tot stilstand en was het stikstofdossier uit het niets volgens premier Mark Rutte opeens ‘de grootste crisis in mijn negen jaar als premier’. Terwijl de signalen toch al een tijdje op rood stonden. Hoe kan het dat we feiten over dreigende risico’s vaak stelselmatig negeren? En hebben accountants niet een rol om die feiten tot vervelens toe op tafel te leggen?
Dit artikel is verschenen in Accountant nr. 1, 2020
Bekijk alle artikelen uit dit nummer
» Download dit artikel (pdf)
» Download het hele nummer (pdf)
Nart Wielaard
Struisvogelgedrag. We hebben er allemaal last van. We zien een probleem op ons afkomen, maar de gemakkelijkste uitweg is om de kop in het zand te steken en de feiten te negeren. Dat is eigenlijk heel pijnlijk, zeker in een tijd waarin we met allerlei datagerelateerde technologie zo’n beetje alle denkbare informatie over mogelijke risico’s boven tafel kunnen krijgen.
Ondanks die eindeloze mogelijkheden kiezen we er voor om ziende blind te zijn. In het geval van de stikstofcrisis en de aanpalende pfas-problemen werd duidelijk dat het ministerie van Landbouw al meer dan een jaar inzicht in de problemen had en rekening hield met een negatieve uitspraak van de Raad van State over het Programma Aanpak Stikstof (PAS). Toch werd er niets ondernomen om de crisis voor te zijn.
Dit komt vaker voor. Ook de aanhoudende golf van slecht nieuws over de prestaties van de Belastingdienst kan eigenlijk geen verrassing zijn, al was het maar omdat er al jaren wordt gewaarschuwd dat politici te veel complexe regelingen daar parkeren. Regeren wordt dan vooral reageren, zoals bijvoorbeeld ook te zien was in de crisis rond de Amsterdamse vuilverwerking.
Ook in het bedrijfsleven is het patroon zichtbaar. Van Enron tot Ahold en van Imtech tot het Bernie Madoff-schandaal: er was bepaald geen gebrek aan signalen dat er grote risico’s speelden. Toch zagen commissarissen en andere toezichthouders blijkbaar geen reden om hard in te grijpen. Blijkbaar waren ze bang voor een cry wolf, een loos alarm?
Grijze neushoorns
Natuurlijk is het met de wijsheid achteraf prettig redeneren. Toch is er met wijsheid ook vooraf veel mogelijk. Een mooi voorbeeld is te vinden in de woorden van de Chinese leider Xi Jinping. In een toespraak (nog voor het Coronavirus toesloeg) gaf hij een inkijkje in hoe hij naar de risico’s van zijn land kijkt, namelijk vanuit zowel grey rhino’s als black swans. De black swans, bekend geworden door de boeken Nicholas Taleb, zijn de totaal onverwachte gebeurtenissen die je echt niet ziet aankomen. Hét beruchte voorbeeld is de kredietcrisis, die in 2007 met bulderend geraas loskwam met de Amerikaanse rommelhypotheken als lont in het kruitvat. Maar veel andere impactvolle gebeurtenissen kun je wel degelijk zien aankomen, mits je analyse maar op orde is.
In een studie van KPMG in samenwerking met instituut Clingendael - Gaming The New Security Nexus - concluderen de onderzoekers bijvoorbeeld dat de handelsoorlog van het afgelopen jaar eigenlijk geen handelsoorlog is. Met een verwijzing naar de investeringen die China doet in het opzetten van een nieuwe zijderoute - het Belt & Road Initiative (BRI) – stellen zij dat “this trade war isn’t about trade – it is about dominating the new networks of power”. Dat is dan ook een grey rhino van de buitencategorie voor de internationale verhoudingen.
In vrijwel elke omgeving zijn zulke grey rhino’s (voor het eerst gemunt door de Amerikaanse Michelle Wucker in haar boek over het verschijnsel in 2016) te vinden. Juist in een periode van grote snelheid en veranderlijkheid is het zinnig om er wat beter naar te kijken. Wucker schrijft in een bijdrage voor het World Economic Forum dat we de informatie over de grey rhino’s meestal wel hebben, maar dat het te danken is aan een menselijke weeffout dat we niet geloven in worst case scenario’s. Zelfs als deze steeds geloofwaardiger worden. Ze stelt dat de availabiltiy bias ons parten spelt. “Which leads decision-makers to rely on examples and evidence that come immediately to mind. This draws people’s attention to emotionally salient events ahead of objectively more likely and impactful events.” Oftewel: Mensen hebben een vertekend beeld van de werkelijkheid.
Groepsdynamiek
Ook de groepsdynamiek - met onder meer group think - speelt een essentiële rol bij het niet op waarde schatten van informatie over risico’s. De Autoriteit Financiële Markten produceerde een handout over hoe blinde vlekken kunnen optreden in directies, die een evenwichtige belangenafweging in de weg staan, inclusief een aantal technieken om de impact van die blinde vlekken te verminderen. Een daarvan is de zogeheten ‘check-in methode’, die erop neerkomt dat het belangrijk is om voorafgaand aan de vergadering een moment van rust in te lassen, om aanwezigen in staat te stellen volledig met hun aandacht bij de vergadering te kunnen zijn.
Van accountants mag gezien hun rol worden verwacht dat zij zich (1) zo objectief mogelijk bij de feiten houden en (2) deze feiten ook klip en klaar serveren aan het juiste publiek, als er risico’s zijn. Het gaat dan vooral over risico’s op het gebied van bestuur, bedrijfsvoering, verslaggeving en controle, een gebied waar de NBA met het programma ‘Kennis delen’ de laatste jaren actief aan de weg timmerde.
Een voorbeeld in 2019 was de publieke management letter over betaaldvoetbalorganisaties. De feiten waren volgens de NBA simpel: “Een kwart van de Eredivisieclubs en twee derde van de Eerste divisieclubs beschikken over meer schulden dan bezittingen. Het ontbreken van eigen vermogen maakt deze clubs financieel kwetsbaar; dit is bedreigend voor het voortbestaan.” In die paar zinnen zitten behoorlijk wat alarmerende feiten.
Over die feiten gesproken: arme struisvogel. Want er is geen enkele struisvogel die daadwerkelijk de kop in het zand steekt. De verklaringen voor het ontstaan van dit broodje aap-verhaal zijn niet helemaal eenduidig, maar het lijkt erop dat het komt doordat struisvogels in het broedseizoen hun eieren in een kuil leggen en het hoofd en de hals plat op de grond leggen, zodat het eruit ziet als een graskluit. Die feiten kent echter vrijwel niemand.
Signalen op rood
Waar zou een volgende crisis kunnen ontstaan? En zouden accountants daar niet wat scherper moeten signaleren? Een verre van volledige opsomming.
Zelfstandige zonder pensioen
De zzp’er kon wel eens de grey rhino zijn van ons heftig bediscussieerde pensioenstelsel. Want het korten, flexibiliseren of verlaten van pensioen mag dan pijnlijk zijn, het valt in het niet bij wat er zou gebeuren als grote groepen straks simpelweg geen inkomen hebben nadat ze uit het arbeidsproces gaan. Veel zelfstandigen leggen op geen enkele manier geld opzij. Dat kan op enige termijn een ontwrichtende werking hebben. Hoogleraar Theo Kocken noemde het in een column het enige “echt nijpende zorgpunt, dat ver uittorent boven alle andere problemen”.
Complexe hypotheekrenteaftrek
De complexiteit van de hypotheekrenteaftrek is door de jaren heen geëxplodeerd, waardoor de fiscale regelingen voor de eigen woning onuitvoerbaar worden. Zo mogen huizenbezitters de hypotheekrente nog maximaal dertig jaar aftrekken, moeten ze eventuele overwaarde na verkoop gebruiken bij de aankoop van een andere woning, geldt er een extra hoog forfait voor huizen boven een miljoen, daalt het tarief waartegen die rentelast wordt verrekend sindsdien ook stapsgewijs en zijn alleen hypotheken die volledig worden afgelost aftrekbaar. Tenzij de hypotheek voor 2013 is afgesloten. Volgt u het nog? Het wachten is tot het in de uitvoering echt mis gaat en deze voetzoeker in het gezicht van een verantwoordelijk staatssecretaris ontploft.
Negatieve rente
Nederlanders hadden medio dit jaar voor zo’n 370 miljard euro aan spaartegoeden. Maar dat levert vrijwel niks meer op bij de historisch lage rentestanden. Inmiddels ontstaat er voor grote spaarders al de eerste negatieve rente. En dat levert een situatie op waarvan we niet goed weten hoe mensen erop gaan reageren. Volgens onderzoek is de kans dat spaarders massaal in beweging komen reëel: opgeteld komt 84 procent van de spaarders in beweging bij de komst van een particuliere boeterente. Dat zou de grootste bankrun in de geschiedenis zijn. Wat te doen? FT commentator Gillian Tett beschreef dat de psychologie van zo’n scenario vooral het vertrouwen zou ondermijnen en had ook nog wel een stout en cynisch ideetje hoe dat te vermijden: “Avoid talking about negative rates and instead use techniques that provide support but which are so complex that mere mortals struggle to understand them (this is partly what quantitative easing has done).”