Discussie Opinie 07 april 2025

Corruptie? Pas op voor te veel loyaliteit

Om corruptierisico's te vinden moet worden gekeken naar relaties, afhankelijkheden en machtsfactoren die kunnen spelen rondom processen in een organisatie.

Peter Schimmel

Recent mocht ik enkele rondetafeldiscussies faciliteren van leden raden van toezicht en commissarissen. Het ging over fraude, corruptie en integriteit en de verschillen daartussen. Belangrijke onderwerpen voor interne toezichthouders. Daar kwamen mooie conclusies uit. Een van de mooiste was dat het kweken van loyaliteit de basis kan vormen van corruptie. Een andere was dat interne toezichthouders last kunnen hebben van hun loyaliteit aan de raad van bestuur, op het moment dat ze juist uiterst kritisch zouden moeten zijn. Kortom, loyaliteit kan je objectiviteit in de weg zitten. 

Fraude- en corruptierisicoanalyse

Er wordt in het accountantsberoep veel aandacht besteed aan het belang van de frauderisicoanalyse. Vaak wordt verondersteld dat corruptie dan ook wordt meegepakt. Die veronderstelling wordt bevestigd door de recent vernieuwde NBA Handreiking 1137 inzake corruptie, die stelt dat bij corruptie fraude ook altijd een rol speelt. Daarom wordt expliciet verondersteld dat corruptie onderdeel is van de voor de accountantscontrole vereiste frauderisicoanalyse. Niets is minder waar.

In de nieuwe NBA Handreiking 1153 inzake frauderisicoanalyse is corruptie tot een voetnoot verworden en wordt corruptie slechts eenmaal zijdelings in een voorbeeld genoemd. Omdat de eerdergenoemde NBA Handreiking 1137 nauwelijks het corruptierisico als zelfstandig risico duidt (de woorden macht- of afhankelijkheidsrelatie komen zelfs niet voor), is het niet gek dat velen in de accountancy en het intern toezicht niet goed weten wat van hen wordt verwacht als het om het corruptierisico gaat.

Laten we daarom beginnen de aard van de fenomenen te duiden. Corruptie en fraude hebben een verschillende basis. Daarbij spelen de wijze waarop het begrip integriteit wordt uitgelegd en de wetenschap van en de relatie tussen de bij de transactie betrokken personen een belangrijke rol. Als je snapt waarom integriteit zo'n lastig begrip is en de mate van wetenschap bij de betrokkenen essentieel is, dan snap je ook waarom corruptie en fraude geen uitwisselbare begrippen zijn. En snap je ook dat een corruptierisicoanalyse in beginsel een andere aanpak vereist dan een frauderisicoanalyse.

Integriteit

Integriteit is een lastig begrip. Ben je integer, of is dat slechts een beleving van een individu in je omgeving? Voorts blijkt ieder individu ook nog eens een andere beleving te hebben. Een groep individuen, met elk een goed ontwikkeld moreel kompas, zal daardoor moeite hebben ieder dezelfde pool aan te wijzen. Veel verwarring komt voort uit de discussie of integriteit eigenlijk wel een waarde is, of een containerbegrip dat meerdere waarden omvat. Het woordenboek volgend gaat integriteit om eerlijk en oprecht, dus om de waarde eerlijkheid. In de praktijk wordt iemand echter vaak integer gevonden als hij of zij in continuïteit aan de verwachtingen voldoet van de beoordelaar. Dat kan ook om eerlijk en oprecht gaan, maar ziet feitelijk op betrouwbaarheid of loyaliteit.

Loyaal of eerlijk

Ik kan mijn medewerker integer vinden omdat hij niet de vuile was van mijn organisatie buiten hangt, om op die wijze het imago van mijn organisatie en daarmee de werkgelegenheid van de drieduizend medewerkers van mijn organisatie te beschermen. Wel integer, maar mogelijk niet eerlijk.
Loyaliteit of betrouwbaarheid en eerlijkheid gaan dus niet altijd samen of zelfs heel vaak niet, maar beiden kunnen een rol spelen in het begrip integriteit. Hoe verhoudt zich dat nou tot corruptie en fraude?

Fraude, eerlijkheid en wetenschap

Bij fraude gaat het om iemand die met het oogmerk een onrechtmatig voordeel te behalen een onwetend slachtoffer weet te misleiden. Er is sprake van een wetende dader en een onwetend slachtoffer. Door de misleiding stemt het slachtoffer in met de transactie. In het woord 'onrechtmatig' schuilt het element oneerlijkheid, dus de waarde eerlijkheid. Loyaliteit speelt geen rol.

Wil je frauderisico's ontwaren, ga dan na welke factoren in een specifieke omgeving van de fraudeur spelen (dus niet het slachtoffer), die de fraudeur kunnen motiveren tot zijn oneerlijke daad. Denk daarbij aan factoren uit de fraudedriehoek, die verband houden met gelegenheid (bijvoorbeeld lage pakkans), rationalisatie van de daad (mijn leidinggevende doet het ook) en de beleefde noodzaak ofwel druk (geldgebrek vanwege verslaving). Stel vervolgens de concrete risico's vast en daarna de mogelijke materialiteit van eventuele gebeurtenissen.

Corruptie, loyaliteit en wetenschap

Bij corruptie gaat het om een transactie, in geld, goederen of dienstverlening of juist het nalaten ervan, die het gevolg is van het misbruik maken van een machts- of afhankelijkheidsrelatie. Een wederpartij wordt bewogen iets van waarde op te offeren, die dat anders waarschijnlijk zou hebben nagelaten. Het gaat niet altijd om al bestaande machtsrelaties. Die machtsrelatie, waaruit de latere transactie volgt, kan worden geïnitieerd door iets van waarde te bieden dat voldoende verleidelijk is of door afdreiging. Er is geen sprake van misleiding tussen wetende partijen, zoals dat bij fraude wel het geval is, omdat beide partijen met dezelfde informatie deelnemen aan de transactie. Beiden kunnen op basis van het gebruik in hun zakelijke omgeving in de veronderstelling verkeren dat de wijze van zakendoen gerechtvaardigd is. Beiden kunnen de uitkomst van de transactie als profijtelijk ervaren, maar dat hoeft niet altijd in dezelfde mate te zijn en soms zelfs helemaal niet.

Vaak wordt bij corruptie een derde benadeeld, maar niet als specifiek persoon bekend. Denk aan een optreden in een volgende ronde van een talentenshow, waarbij een deelnemer seksuele gunsten verleent aan een jurylid om in een volgende ronde te komen, waardoor een andere wellicht betere kandidaat wordt gepasseerd.

Hoewel beide partijen in het bovengenoemde voorbeeld wetend zijn, kan de een meer als dader en de ander als slachtoffer worden gezien. Voor de een kan de opoffering groter worden beleefd dan de opbrengst en wordt die daarom als slachtoffer gezien. In het voorbeeld van de talentenshow lijkt de deelnemer afhankelijk van het jurylid en daarom slachtoffer. Een andere uitleg is echter ook mogelijk.

Macht, afhankelijkheid en loyaliteit komen samen in de dynamiek van corruptie:

• Ik heb voorheen uit loyaliteit iets voor jou gedaan, ik verwacht nu iets van jou terug en zo niet dan...
• Ik verhoog jouw importtarief, tenzij jij bereid bent om…
• Ik verwacht deze keer een betere beoordeling van jou, anders zal ik mijn loyale zwijgen verbreken over wat er is gebeurd tijdens dat ski-uitje.
• Ik wens van jou een nieuwe auto te ontvangen, anders gaat die miljoenenorder jouw neus voorbij.

Overigens is in deze voorbeelden niet in alle gevallen duidelijk of een derde wordt benadeeld. Wel is duidelijk dat op niet-objectieve of economisch rationele gronden transacties tot stand komen. Als dat de gewone gang van zaken wordt, kan maatschappelijk sprake zijn van bederf (letterlijk: corruptie), waardoor je zonder macht en/of geld niets meer voor elkaar krijgt. Eerlijk duurt dan daadwerkelijk het langst, maar dan in negatieve zin.

Wil je corruptierisico's ontwaren, ga dan na welke mogelijke relaties, afhankelijkheden en/of machtsfactoren er kunnen spelen tussen actoren in en rond de wezenlijke processen in en rond de organisatie. Bepaal vervolgens per gesignaleerde relatie (altijd twee of meer betrokkenen) de mogelijk aanwezige frauderisicofactoren, zoals hiervoor zijn beschreven bij de frauderisicoanalyse. Stel vervolgens de concrete risico’s vast en daarna de mogelijke materialiteit van eventuele gebeurtenissen.

Corrupti van alledag

Weet dat corruptie van alledag is. Volgens schattingen van de Association of Certified Fraud Examiners wellicht vijftig procent van alle witteboordencriminaliteit. Het is daarmee het meest voorkomend witteboorden-delict.
De hoogste boete ooit, bijna vier miljoen euro, is in Nederland geheven. En hoewel Nederland aan de ontvangstkant volgens de Corruption Perception Index van Transparency International relatief netjes scoort, wil dat niet zeggen dat we aan de betalende kant schone handen hebben. Tijd voor goede corruptierisicoanalyses.