Discussie Opinie 05 februari 2024

Bezie eerst de mens en pas daarna de gelegenheid

Om het frauderisico goed te begrijpen, moeten accountants zich meer richten op wie van de gelegenheid tot frauderen gebruik zou willen maken en waarom.

Peter Schimmel

Het recente boekvoornemen van Marcel Pheijffer over fraude en Martin Hengevelds kritische noten bij de fraudedriehoek prikkelden mijn gedachten. Er is een fenomeen waar ik tegenaan loop als ik met een auditteam of een groep die ik train, de fraudedriehoek* bespreek: de grote vasthoudendheid wat betreft het inzicht dat 'gelegenheid de dief maakt'. 

Er is natuurlijk geen inbreuk mogelijk als de gelegenheid daartoe niet bestaat. Toch meen ik dat het goed is verder te kijken dan dat, om het frauderisico echt te begrijpen: Het risico dat mensen met het oogmerk om een onrechtmatig voordeel te verkrijgen opzettelijk een valse voorstelling geven. En natuurlijk ten behoeve van een goede root-cause-analyse. 

Ik laat sessiedeelnemers graag zelf ervaren dat aandrang tot (opzettelijk) fout doen, met het oog op eigen voordeel, weinig van doen heeft met gelegenheid, maar vooral met de factor mens. Ik krijg dan vrijwel altijd een voorbeeld om mijn oren waar gelegenheid de doorslaggevende rol zou hebben gespeeld. 'Ja, maar bij ons in de organisatie was die of die nooit op de gedachte gekomen, als die gelegenheid zich niet had voorgedaan.'

Er is een aantal vragen dat ik dan stel, of dan zou willen stellen:

1. Was die gelegenheid er ook al voorafgaande aan het incident? Het antwoord op deze vraag is meestal 'ja'.
2. Waren er ook anderen die de gelegenheid kenden en maakten die ook gebruik van die gelegenheid? Indien 'ja' op het eerste deel van deze vraag en 'nee' op het tweede deel: Waarom denk je dat zij dat dan niet hebben gedaan?
3. Zou jij je kunnen voorstellen dat jij, onder bepaalde omstandigheden, van die gelegenheid gebruik zou hebben gemaakt? En zo ja, onder welke omstandigheden?

Het doel van deze vragen is het inzicht te laten groeien dat het al dan niet inbreuk plegen afhankelijk is van de persoon en de omstandigheden van die persoon en dat zonder die omstandigheden de gelegenheid van mindere betekenis is. Vaak stond de deur al lang open, maar was er kennelijk geen reden dat ervan gebruik werd gemaakt. 

Vanuit mijn eigen opleiding als accountant heb ik een onbevestigd vermoeden waarom er zoveel nadruk ligt op de gelegenheid. Zoals Abraham Maslow gezegd schijnt te hebben: "Als je alleen een hamer hebt, neig je ernaar elk probleem te zien als een spijker." Als het om de interne beheersing gaat van een te controleren entiteit, ligt de focus op de administratieve organisatie. Maar nauwelijks op wat de mensen beweegt die zich daarin bevinden, omdat onze controlestandaarden op dat punt weinig te bieden hebben.

Zonder nou alles over de boeg van soft-controls te gooien (mag van mij best wat meer), vraag je bij je volgende frauderisico-analyse eens af wie en waarom van een gelegenheid gebruik zouden willen maken, zonder je eerst druk te maken of die gelegenheid er ook daadwerkelijk is. Je zult zien dat je dan meer focus krijgt op de mens, in plaats van de gelegenheid en begrijpt waarom fraudes uitblijven, ondanks het bestaan van een gelegenheid. Bezie eerst de mens en dan pas de gelegenheid. Je krijgt dan meer inzicht in het echte risico dat fraude heet. En vergeet corruptie alsjeblieft ook niet; daarvoor geldt namelijk hetzelfde.

* Cressey, D. R. (1953). Other People's Money