Discussie Opinie 25 februari 2022

Zwarte gaten in de accountancy

Accountantscontrole wordt vaak gezien als een black box, maar een zwart gat is als metafoor wellicht passender.

Herman van Brenk

Recent las ik het boek Licht in de duisternis: Zwarte gaten, het universum en wij (2020), waarin hoogleraar astrofysica Heino Falcke verslag doet van zijn zoektocht naar het zwarte gat in het heelal. Het is een fascinerend verhaal, dat een inkijkje geeft in fundamenteel wetenschappelijk onderzoek. Een verhaal dat mij deed denken aan accountantscontrole, dat vaak wordt gezien als een black box. Waarom wordt de metafoor van een zwart gat - black hole - niet gebruikt in de accountancy? Een zwarte doos is concreet en eindig, een zwart gat is abstract en oneindig. Zou dit het verschil zijn tussen accountantscontrole en wetenschap?

Bedenken

Ontdekken begint met bedenken. De ontdekking van het zwarte gat kon alleen plaatsvinden na een jarenlange theoretische verdieping, die teruggaat naar de algemene relativiteitstheorie van Einstein. Er was veel denkwerk nodig om bestaande en nieuwe kennis te verbinden. Dit betekent dat onderzoekers vanuit verschillende disciplines elkaar scherp houden in het verder ontwikkelen van verschillende theorieën. Met als uiteindelijke doel iets nieuws te ontdekken. Wetenschap is daarmee een zoektocht naar het onbekende (onderzoeken).

Ook accountantscontrole kan niet zonder denkwerk. Het bedenken vindt plaats in de planningsfase van de controle. Alle leden van het controleteam houden elkaar scherp in het verder ontwikkelen van het controleplan. Er vindt roulatie plaats en er worden specialisten geraadpleegd om nieuwe perspectieven te bedenken. Met als uiteindelijke doel afwijkingen van materieel belang te vinden. Accountantscontrole is daarmee een zoektocht naar hoe het zit (uitzoeken).

Beschouwen

Ontdekken kan niet zonder beschouwen. De ontdekking van het zwarte gat werd mogelijk dankzij de continue verbetering en ontwikkeling van geavanceerde telescopen. Innovaties waar veel geld, geduld en geluk mee waren gemoeid. Daarnaast was samenwerking cruciaal om het heelal - het object van onderzoek - goed te kunnen beschouwen. Het zwarte gat werd ontdekt doordat meerdere teams met wetenschappers op verschillende locaties in de wereld tegelijkertijd beelden hebben gemaakt van het heelal. Om deze vervolgens vanuit meerdere perspectieven te beschouwen en te vergelijken. Een oneindige zoektocht.

Ook in de accountantscontrole vindt er beschouwing plaats. Denk bijvoorbeeld aan inspecties en waarneming (Standaard 500). Controlemethodologie wordt steeds intelligenter met behulp van innovaties in automatisering, digitalisering en robotisering. Samenwerking met andere disciplines is hierbij cruciaal om verder te kijken en meer te zien. Dit kost tijd en geld, wat schaarse middelen zijn in de accountantscontrole. Daarom is het beschouwende werk van accountants begrensd. Het is een eindige zoektocht.

Beschrijven

Ontdekken eindigt met beschrijven. De ontdekking van het zwarte gat werd beschreven in wetenschappelijke artikelen. Wereldwijd hebben alle media aandacht besteed aan deze doorbraak. Iedereen heeft er kennis van kunnen nemen. Zeker nu de hoofdonderzoeker zijn verhaal heeft opgeschreven in een toegankelijk boek. Wetenschap is het extern beschrijven van beschouwingen en bedenkingen gericht op het ontdekken van het onbekende. Daarmee is het als een zwart gat: abstract, maar eindeloos intrigerend.

Accountants beschrijven hun bevindingen in een controledossier, wat uiteindelijk resulteert in een management letter en controleverklaring. Veel bevindingen komen niet naar buiten. Ze zijn wel beschreven, maar worden niet openbaar gemaakt. Accountantscontrole is het intern beschrijven van beschouwingen en bedenkingen gericht op het bedekken van het bekende. Daarmee is het als een zwarte doos: tastbaar, maar niet voor iedereen beschikbaar.

Zoektocht

Een zoektocht in het donker met oneindig veel lichtpuntjes; dat typeert het werk van accountants en wetenschappers. Toch zijn er fundamentele verschillen in het bedenken, beschouwen en beschrijven van hun zoektocht. Accountantscontrole is als een zwarte doos met gaten, die aan wetenschappers een oneindige bron van energie en inspiratie geven om nieuwe inzichten op te doen.