Daarvoor kwamen de Heads of Audit van oob-accountantsorganisaties op 20 april naar de NBA. Doel: uitwisseling van ervaringen en voorbereiding van een meetinstrument dat mindset en drivers van partners, leidinggevenden en medewerkers in beeld moet brengen (maatregel 1.4 uit In het publiek belang).

Geen meetlat

Organisatiepsycholoog prof. dr. Erik van de Loo benadrukte bij de opening dat een meetinstrument moet aansluiten op zaken die al beschikbaar zijn in een aantal kantoren. “Veel organisaties zijn druk bezig met cultuur en kwaliteit, we moeten niet opnieuw het wiel uitvinden."

Ter voorbereiding is een rondgang langs kantoren gemaakt. De ontwikkeling van het meetinstrument is in een vergevorderd stadium. Bij de opzet wordt samenwerking gezocht met experts als Jan Bouwens en Olof Bik. Ook wordt gekeken naar meetinstrumenten in andere sectoren: “Als het goed genoeg is voor kerncentrales, moet het ook bruikbaar kunnen zijn voor accountants”, aldus Van de Loo.

Tegelijk is het instrument geen meetlat, maar vooral een eerste stap in cultuurverandering. Een cultuurmeting helpt om bewust en onbewust gedrag in beeld te krijgen en in gesprek te komen met de eigen organisatie. “Het gaat om het verbinden van de diepte met de oppervlakte."

Busy season

Na de introductie gaven de Heads of Audit een inkijkje in de diverse cultuurprogramma’s van de kantoren. Na publicatie van het rapport In het publiek belang is begonnen met procedures aan te passen of aan te scherpen. “Maar nu kom je bij de mens, dat is het lastigste.” De samenwerking met andere disciplines binnen de organisatie is daarbij een aandachtspunt; accountants kunnen niet altijd rekenen op begrip. Ook de werkdruk is een bron van zorg. “Hoe houd je kwaliteit levend in het busy season? Als er avond aan avond hard gewerkt moet worden, valt er wel eens iets van de wagen.”

Kantoren organiseren rondetafelsessies met medewerkers, om te zien wat er leeft onder medewerkers. Eén kantoor heeft organisatiebreed cultuuronderzoek laten doen. Centraal stond daarbij de vraag: hoe wordt de organisatie gedreven door kwaliteit? Als vervolg voert men nu dieptegesprekken met tweehonderd medewerkers. “Leuk wat er uit een meting komt, maar wat vindt er nu echt op de vloer plaats, wat is het onderbuikgevoel van mensen?”

Angstcultuur

Ook andere kantoren houden gespreksrondes. Daarbij blijkt er zorg over een groeiende angstcultuur, zeker sinds de jongste AFM-rapportage van september 2014. Mensen moeten fouten kunnen maken. “We moeten oog hebben voor collega's op momenten die er toe doen. Extra aandacht geven aan kwetsbaarheid, interactie en communicatie.”

We doen veel, maar is het ook een echt cultuurprogramma?, vroegen enkele aanwezigen zich af. “Moet er nog een extra strik omheen om het een geheel te maken?”

Dilemma’s zijn er genoeg in de praktijk, zo blijkt. Wat te doen bij een audit waar “alles mis gaat wat er maar mis kan gaan” en de betreffende partner “er helemaal klaar mee” is. Dat vraagt om gedegen intern overleg en de zekerheid om terug te kunnen vallen op de organisatie: “Iemand anders moet in zo’n dossier een stap verder kunnen zetten”.

Moe

Ook een zekere vermoeidheid wordt onderkend: “We doen ons best, we staan voor kwaliteit maar ik laat me niet meer meeslepen in de ratrace van verplichtingen”. Het wordt moeilijker om het beroep attractief te houden. “Het publieke belang wordt lastig als medewerkers tegelijk een nieuwsbrief krijgen met weer vijf nieuwe dingen die ze moeten doen.”

Het is belangrijk om het voor teams weer leuk te maken, om de goede sfeer in het team te houden. Dat vraagt ook een rol van de partners, die tijd in het team moeten steken. Dat valt niet altijd mee: “Mijn portefeuille is te groot”, is soms de reactie.

Niet foutloos

Incidenten zullen ongetwijfeld blijven, ook na invoering van verbeterplannen en cultuurprogramma’s: “Er zullen altijd fouten gemaakt worden, ik geloof niet in de illusie van een foutloze accountant”. Tijdsdruk is vaak een factor van belang, maar mag niet de doorslag geven: “Als we morgen moeten afsluiten maar ik voel me er niet comfortabel bij, dan moet je ervoor kiezen om dat niet te doen. Ik wil rustig kunnen slapen”.

Kun je cultuur veranderen door een koppeling met beloningscomponenten? Daar is niet iedereen van overtuigd: “De salarissen zijn goed, mensen liggen niet wakker van 10 procent minder”. Alternatief kan zijn om het te zoeken in de status van partners, bijvoorbeeld door ze in een lagere categorie te plaatsen. Dat raakt ze veel meer.

Leergeld

Een externe ceo, zoals KPMG inmiddels kent, biedt een blik van buiten die voor accountants ongewoon is. KPMG heeft naar eigen zeggen veel leergeld betaald door de incidenten uit 2014. “Soms is een sense of urgency nodig, die hebben wij nu wel.” Daarom wordt als onderdeel van een groter geheel een cultuurprogramma uitgerold, met dialoogsessies en 360-graden feedback.

Maar cultuur en gedrag staan niet op zich. Kwaliteit heeft ook andere drivers, zoals het hebben van de juiste mensen en middelen en de juiste toon aan de top: “Het is een enorme hoeveelheid werk om zo’n grote organisatie te laten wenden. Er is een eind aan de elasticiteit van medewerkers. Dus zien wij ook mensen die buiten de sector gaan kijken. Dat is een kwalijke ontwikkeling”.

Het accountantsberoep zit in een perfect storm, aldus de deelnemers. Roulatie, kwaliteitsmaatregelen, cultuurprogramma’s, internationale verschillen, spanningen binnen het eigen netwerk. Te midden van alle inspanningen en goede bedoelingen is het jammer dat critici nog steeds denken dat kantoren op hun handen zitten. “Dat is niet fair naar mensen die hard werken, wat publiek nog niet wordt erkend.”

Tegelijk is er wel begrip, vooral bij gebruikers, dat de rol van de accountant een andere is dan pakweg vijf jaar geleden: “Steeds meer commissarissen hebben begrip voor onze positie en snappen dat een audit duurder is geworden”.  

NBA

Het rapport In het publiek belang is een goed voorbeeld van regie in eigen hand nemen. Wat kunnen we doen om meer naar buiten te brengen over die regierol? Die vraag werd vanuit de NBA gesteld aan de aanwezigen.

De NBA moet duidelijker maken wat de rol van de accountant is, aldus de deelnemers. “Maatschappelijke vraagstukken als fraude en continuïteit, daar krijgen wij onze armen niet omheen.” De beroepsorganisatie moet uitleggen wat daarbij van de accountant mag worden verwacht. “Je hebt maar twee nieuwe gevallen nodig en het is weer fout. Iedereen snapt dat je niet elke fraude kunt ontdekken, maar probleem is dat men denkt dat je dat ook niet wilt.”

Ook positionering van het beroep naar de toekomst is van belang, net als het enthousiasmeren van jonge mensen voor het vak. Hoe ziet de accountant in 2020 er uit? Het beroep moet evolueren, in lijn met maatschappelijke ontwikkelingen. “Na het herstel van vertrouwen is dit de stip op de horizon.”

Meetinstrument

De NBA komt eind mei met een concept voor een gezamenlijk meetinstrument. Op 27 mei wordt een vervolgsessie georganiseerd om specifieke items verder in te vullen. In juni wordt het instrument verder ontwikkeld zodat het in het najaar kan worden toegepast. NBA en OOB-kantoren hebben zich ten doel gesteld de cultuurmetingen vóór het einde van dit jaar te hebben verricht.