Een accountant moet bij de controle van de jaarrekening niet alleen op zoek gaan naar bevestiging van de aangeleverde informatie, maar moet ook onderzoeken of die informatie misschien niet klopt, meent NBA-voorzitter Kris Douma.

Discussie Column 03 september 2024

De legende van de kachelpook

Deze vakantie las ik David Edmonds' boek The murder of Professor Schlick: The rise and fall of the Vienna Circle (2020). Waarom ik daar aandacht aan wil besteden, zal ik proberen uit te leggen. In de natuurkunde betekenen wetten dat iets altijd op dezelfde manier werkt. De bekendste wet van Newton zegt: als een voorwerp een kracht ondervindt, zal het versnellen met een versnelling die afhankelijk is van de grootte van de kracht en de massa van het voorwerp: F=m.a. Hierin is F de kracht die op het voorwerp werkt in Newton, m is de massa van het voorwerp in kg en a is de versnelling van het voorwerp in m/s². Alleen dit bleek niet, althans niet altijd, te kloppen. In 1905 introduceerde Albert Einstein de formule E=mc² , waarbij E de energie, m de massa, en c de lichtsnelheid is in een vacuüm. Einstein voorspelde onder andere dat licht (tegelijk golf en deeltje) onder invloed van zwaartekracht van richting verandert. De zonsverduistering van 29 mei 1919 bevestigde zijn algemene relativiteitstheorie.

De logisch positivisten van de 'Wiener Kreis' (o.a. Moritz Schlick) werden hierdoor geïnspireerd na te denken over het belang van zorgvuldige formulering van theorieën, zodanig dat ze toetsbaar waren. In eerste instantie ging het over de vraag of de theorie was te verifiëren. Sinds Karl Popper (Logik der Forschung, 1935), is dat aangescherpt tot de opvatting dat een theorie zich in principe moet lenen voor falsificatie. Een theorie is sterk wanneer pogingen om die te falsifiëren niet lukken. Volgens Thomas Kuhn (The Structure of Scientific Revolutions, 1962) doorloopt wetenschappelijke ontwikkeling verschillende fasen: de fase van normale wetenschap (er is een paradigma of eenstemmigheid, waardoor vooruitgang mogelijk is); crisis (anomalieën oftewel onverklaarbare verschijnselen binnen de theorie worden openlijk onderkend); en revolutie die leidt tot een nieuwe normale wetenschap. Die laatste stap kreeg de fraaie benaming paradigma shift.

Vertaald naar de accountancy: een imaginair koffieconcern claimt in Brazilië over grote voorraden te beschikken, verdeeld over silo's in Guarapari, Fortaleza, Salvador, Recife, Porto Alegre en Florianopolis. Afstanden in Brazilië zijn groot, dus vraagt de ondernemingsleiding welke silo's de accountant wanneer wil bezoeken. Het lukt een redelijk reisschema af te spreken. De accountant bezoekt alle silo's en treft overal de aangegeven voorraden aan (verificatie). Maar op dag zeven besluit zij toch nog eens naar Porto Alegre te gaan en wat blijkt (falsificatie): de silo staat leeg. Theorie of praktijk?

In mijn eigen praktijk, in de wereld van global asset management, was ik betrokken bij een litigation proces tegen het Deense Vestas, dat technologisch achterhaalde onderdelen boekte als 'onderhanden werk', helaas zonder dat de accountant de vinger op de zere plek had gelegd. Ik denk ook aan gesprekken die ik voerde met Credit Suisse, waar binnen één jaar twee keer 4,5 miljard dollar werd 'vergokt' en waar het risicomanagement faalde, mede omdat de top van de onderneming druk was met andere zaken en elkaar met behulp van privédetectives bespioneerde. De rekeningen van de privédetectives waren substantieel, maar niet materieel; of toch?

Volgens Kuhn kunnen het oude en nieuwe paradigma wel enige tijd naast elkaar bestaan, zolang de 'ouden' proberen de anomalieën oftewel onverklaarbare verschijnselen op te lossen binnen het oude paradigma, maar uiteindelijk 'sterven die oude gedachten'.
Dat het niet zonder slag of stoot gaat, blijkt ook uit een eerder boek van Edmonds (Wittgenstein's Poker, 2001). Daarin beschreef hij hoe tijdens een bijeenkomst in Cambridge grijze eminentie Ludwig Wittgenstrein de arrogante jonge Popper met een kachelpook te lijf ging.
Dat een professioneel-kritische accountant bij de controle van de jaarrekening niet slechts op zoek moet naar bevestiging (verificatie) van de door de onderneming geleverde informatie, maar zich af dient te vragen, moet onderzoeken, of het wellicht toch niet klopt (falsificatie), is een stelling waarvan ik hoop dat ik er niet om achtervolgd zal worden met een kachelpook.