Tegenspraak is effectief wanneer daadwerkelijk sprake is van een conflicterende opvatting, dus niet georganiseerd of daartoe uitgenodigd, vindt Margreeth Kloppenburg.

Discussie Column 04 augustus 2021

Advocaat van de duivel

Opgeladen na een weekje staren over het meanderende Reitdiep en het Groninger landschap, werk ik mijn achterstanden weg. Te veel handige opschrijfboekjes, met eindeloos aantekeningen van gesprekken, stapelden zich op de laatste weken voor de zomer. En nu, nu het zo heerlijk rustig is dat je in ons dorp het spreekwoordelijke kanon kan afschieten, werk ik een voor een de boekjes weg. En richt ik ook alvast het vizier op het najaar.

Zo ben ik gevraagd door een organisatie die jaarlijks een dag rondom integriteit binnen de publieke sector organiseert, om een (online) lezing te geven over tegenspraak. Een en ander komt voort uit de wens tot meer tegenspraak bij de overheid, waarbij de hoop is dat ambtenaren nog veel harder aan de bel trekken wanneer beleid, men neme een toeslagenaffaire, nogal ongewenste effecten oplevert. De titel heb ik alvast moeten opgeven en is geworden 'Bezint eer ge begint', oftewel hoe eindig je niet in een stacaravan of met een gifbeker vol dolle kervel in je hand.

Eén van de manieren om tegenspraak te organiseren, is door in het team een 'advocaat van de duivel' aan te wijzen. Dit teamlid (of meerdere teamleden) krijgt dan de expliciete rol om gaten te schieten in de argumenten van de ander. Naar verluidt deed de katholieke kerk dit bij Heiligenverklaringen, om er zo achter te komen of iemand inderdaad een rimpelloos bestaan had geleid. Zijn tegenspeler, de advocatus dei ('advocaat van God'), had tot taak de kandidaat-heilige te verdedigen.

Het klinkt ook als een heel goed idee, je borgt immers zo de eigen kritische tegenspraak. De gedachte is dat het expliciet in stelling brengen van een tegengeluid leidt tot betere en meer volledige afwegingen en besluitvorming. Zoals dat bij werkelijke conflicten het geval kan zijn, mits goed gehanteerd. 

Alleen werkt het precies omgekeerd, blijkt uit een studie uitgevoerd in 2001 door Nemeth, Brown en Rogers, allen sociaal psychologen. Iemand benoemen tot ‘advocaat van de duivel’ leidt er juist toe dat het voorstel en de argumenten voor dat voorstel, op nog meer enthousiasme kunnen rekenen door de tegenargumenten te framen, in de rol van 'advocaat van de duivel'. De rol versterkt dus de opvatting die teamleden al hadden.

Als je het plat slaat, ontstaat er in het team een stemming als volgt: "Kijk ons eens goed hebben nagedacht over de tegenwerpingen! Nu zijn we helemaal zeker van de zaak! Top, dank!"

Tegenspraak is effectief wanneer er daadwerkelijk sprake is van een conflicterende opvatting. Niet georganiseerd of daartoe uitgenodigd, maar als iemand het oprecht oneens is met het voorstel dat voorligt. Als er iets op het spel staat. Als er een risico ontstaat, spanning, gedoe. "Mitigeren!", hoor ik u al zeggen. Maar dat zou jammer zijn. 

In 2007 schreef ik, samen met mijn toenmalige compagnon, het boek Hoera, een conflict! De titel was gekozen om anderen te helpen niet bang te zijn voor zo'n wezenlijk conflict, maar het juist vol aan te gaan, om in het beste geval de goede zaak verder te helpen. Tegenspraak is at its best wanneer je in al je vezels voelt dat je het niet eens bent met het gevoerde beleid, omdat het indruist tegen waarden die je wilt hooghouden. Dan is het zaak om je uit te spreken. Waarbij je je schrap moet zetten dat 'je uitspreken' niet hetzelfde is als 'gehoord worden', laat staan dat er anders gehandeld wordt na je interventie. Het is doorgaans een kwestie van (zeer) lange adem en strategie.

'Loyale tegenspraak', heet het project nu binnen de overheid. Wellicht interessant ook voor u om te volgen.