Marcel Pheijffer pleit voor toevoeging van het vak 'Filosofie voor accountants' aan de opleiding, om studenten in hun professionaliteit en gedrag steviger te vormen.

Discussie Column 14 december 2020

Filosofie voor accountants

Sinds het aantal bijdragen van mijn hand op deze site is beperkt tot een maandelijkse column, moet ik strakker zijn in mijn onderwerpkeuze. Er is immers altijd genoeg aanbod aan onderwerpen om over te schrijven. Dit keer omvatte het keuzepalet onder meer:

• 'de accountant als klokkenluider', een onzalig idee gelanceerd door een VVD-kamerlid;
• dat Marco van der Vegte in ‘Vragen aan de voorzitter’ ingaat op mijn laatste column en deze weliswaar onderschrijft, maar nauwelijks concreet antwoord geeft op de daarin aan hem gestelde vraag;
• dat Amerikanen actie ondernemen tegen Chinese ondernemingen die in de Verenigde Staten actief zijn, maar zich niet onderwerpen aan overheidstoezicht;
• de Wirecard-affaire en het gepruttel en gespartel van EY;
• de onlangs gepubliceerde 'baanbrekende' beleidsstandpunten van de NBA: uitingen van een springlevend beroep, of ook gepruttel en gespartel in de marge?

Enfin, ik kies voor iets anders: filosofie voor accountants. Een onderwerp waarop collega's Arnout van Kempen (over de filosoof Augustinus), Johan Visser (Aristoteles) en Joop Anemaet (Kant), zich eerder ook op hebben gestort (NBA-workshops, medio 2012). Filosofie betreft een onderwerp dat in een academische opleiding niet zou mogen ontbreken. Accountants krijgen over dit onderwerp - helaas - echter weinig tot niets mee in de opleiding.

Ik kom op dit onderwerp via de publicatie Building a modern audit profession van de Engelse beroepsorganisatie (ICAEW). Daarin wordt gewezen op een andere publicatie (waaraan ik in deze bijdrage schatplichtig ben), namelijk Philosophy for accountancy, en voorts op een pilot met 45 studenten aan de Alliance Manchester Business School. De kern daarvan is de overtuiging dat mensen niet alleen reageren op extrinsieke prikkels en dat we als mensen sociaal en economisch vooruitgang hebben geboekt, omdat we in staat zijn om altruïstisch te redeneren en te handelen. Als jonge professionals de kans krijgen om een dieper begrip te ontwikkelen van zichzelf en het grotere systeem waarin ze functioneren en waarop ze invloed uitoefenen, zijn zij beter in staat praktische wijsheid en ethische betrokkenheid bij hun beroep te ontwikkelen.

Voorgaande klinkt voor de één hoogdravend, voor de ander raakt het de kern van waar het in het accountantsvak sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw is misgegaan. Wat daar ook van zij, het Engelse initiatief strekt ertoe bij te dragen aan de persoonlijke en professionele ontwikkeling van accountants, namelijk door:

• het bevorderen van hogere kritische denkvaardigheden en moreel redeneren, die samen de kern vormen van professioneel scepticisme;
• het ontwikkelen van de competentie van studenten om met complexe besluitvorming en grote mondiale problemen om te gaan;
• hen inleiden in de onderzoekscultuur die hun capaciteit ontwikkelt om proactieve en kosmopolitische democratische burgers te zijn;
• het stimuleren van de algehele strengheid van professionele boekhoudkundige opleidingen, zodat het iets wordt om naar te streven.  

Studenten krijgen een inleiding in vakken zoals filosofie, sociologie, geschiedenis, organisatietheorie en psychologie en maken kennis met andere onderwijsmethoden. Daarbij wordt hoogleraar Edward Stamp gevolgd, die stelt dat accountancy een sociale wetenschap is, die zich bezighoudt met een systeem dat door mensen is gecreëerd en waarvan de fundamentele kenmerken voortdurend veranderen en evolueren. Wat ertoe leidt dat de Engelse collega’s beogen zich bezig te houden met normatieve en kritische theorieën over accountancy en te benadrukken 'dat accountancy, als beroep en als vakgebied, haar intellectuele strengheid moet heroverwegen en haar sociale doel moet herwinnen'.

Al met al gaat het er in het vak Filosofie voor accountants vooral om studenten te vormen en dus niet zozeer om hen van vaktechnische kennis te voorzien. Meer concreet zijn in het vak de volgende onderwerpen onderzocht:

• Het belang van filosofie en de vrije kunsten. Inleiding tot het belang van filosofisch onderzoek in de traditie van het vrijekunstenonderwijs en de vaardigheden die het ontwikkelt bij jonge professionals - oordeel, kritisch denken, professioneel scepticisme.

• Wat is professionaliteit? Daagt studenten uit om verder te denken dan kennis en vaardigheden - om fundamentele normatieve vragen aan te pakken, zoals 'Hoe moeten het beroep en de samenleving eruit zien?' Filosofische onderzoekstools worden gebruikt om het concept van professionaliteit uit te pakken.

• Het algemeen belang. Voortbouwen op 'professionaliteit' als concept, en beginnen na te denken over het grotere doel en de waarde van audit. Pakt concepten uit zoals publiek versus privé belang, discretie en besluitvorming. Gaat in op de vraag of accountants morele verantwoordelijkheid hebben en, zo ja, voor wie en waarvoor?

• Ethiek en besluitvorming. Onderzoekt de onderliggende factoren, waarden en principes die ons gedrag als professionals en mensen vormen. Neemt deel aan onderwerpen in de filosofie en psychologie om te begrijpen hoe ons gedrag wordt gevormd en wat ons ertoe aanzet om het juiste te doen.

• Gedrag en moreel redeneren. Duikt in de filosofie en gedragspsychologie om te begrijpen hoe ons gedrag wordt gevormd en hoe we kunnen en moeten handelen bij morele dilemma's. Introduceert moraalfilosofie en problematiseer het concept van ethische codes en normen.

• Organisaties heroverwegen. Introduceert onderwerpen uit de sociologie (organisatietheorie) om aan te pakken hoe waarden organisatiestructuren vormgeven en veranderen. Stelt de discussie open voor huidige modellen en werkprocessen en moedigt reflectie aan over het individuele en collectieve doel.

• Complexiteit en systemisch denken. Ontwikkelt kritisch denkvermogen verder door rekening te houden met de dimensies van de samenleving, het milieu en de economische complexiteit. Betrekt studenten bij het nadenken over hoe bedrijven opereren binnen een groter complex systeem, om zo de ethische dimensies van hun rol als professional te internaliseren. Onderzoekt het concept van complexe en gecompliceerde 'systemen' en de noodzaak om bredere problemen in overweging te nemen.

• Ontwerpdenken en activiteitstheorie. Verkenning van concepten van creatief en kritisch denken en waarom dit van belang is voor de accountantspraktijk. Introductie van het concept van empathie als de kern van 'design thinking', en uitleg waarom empathie belangrijk is.

De evaluatie van het vak is positief. Al met al ben ik er enthousiast over. Ik zie het vak Filosofie voor accountants dan ook als een verrijking van de accountantsopleiding en zou het graag in de eindtermen daarvan en in het curriculum zien opgenomen. Iets voor de NBA, CEA en accountancy-opleidingen om de handen voor ineen te slaan?