Sinds 2021 werken alle accountants met de zogenoemde 'outputgerichte PE-systematiek', een systeem dat gefaseerd is ingevoerd vanaf 2019. Onderdeel van de overgang naar het nieuwe systeem was een uitgebreide evaluatie in 2024. Die evaluatie bestond uit achtergrondonderzoek, een ledenenquête met 2500 respondenten, de verenigingsconferentie van juni 2024 en gesprekken met stakeholders. De evaluatie is nu afgerond, met als eindresultaat het document 'Naar een robuust PE-systeem – Rapportage evaluatie PE-systematiek'.

Door met systeem

Conclusie: de NBA gaat door met dit systeem, maar brengt een aantal wijzigingen aan, waarbij de beroepsorganisatie zegt vooral ook zelf de handschoen op te pakken. De beroepsorganisatie wil duidelijker kaders scheppen en beter "motiveren en faciliteren", aldus het rapport. Er komen ontwikkelingsgerichte thema's, die makkelijk aan te passen zijn aan nieuwe ontwikkelingen in de maatschappij.

'Er komen ontwikkelingsgerichte thema's, die makkelijk aan te passen zijn aan nieuwe ontwikkelingen in de maatschappij.'

De NBA gaat ook aan de slag met het verbeteren van de portfoliotoetsing. Daarnaast wordt er ook gekeken of het nodig is om elk jaar een plan van aanpak in te dienen, of dat dit naar twee- of driejaarlijks kan. De NBA wil verder het een en ander aanpassen aan hoe de beroepsorganisatie toetsen maakt en uitvoert. Er komt een nieuw toetsplan met nieuwe toetsvormen en toetsinhoud. En er komen andere toetskaders en toetscondities "ten behoeve van de robuustheid, validiteit en fraudebestendigheid".

De exacte wijzigingen zijn nog niet vastgesteld; de aanbevelingen uit de eindrapportage worden in de eerste helft van 2025 uitgewerkt tot concrete verbeteringen.

Leven lang leren

Bestuursleden Christel Deckers en Jan Rijken benadrukken dat de basis voor alle verdere ontwikkeling van het systeem de individuele ontwikkeling van de accountant blijft. Rijken: "Accountants zijn een diverse groep, met veel verschillende werkzaamheden en verantwoordelijkheden. Dat is de drijfveer achter ons PE-systeem, dat er ruimte is voor een grote verscheidenheid aan leertrajecten."

'We zien wel dat de jongere generatie vanuit de studie gewend is aan reflectie op ontwikkeling, en dat de oudere generaties daarin om begeleiding vragen.'

Bestaat er nog een mogelijkheid dat de NBA toch teruggrijpt naar het oude systeem? "Nee", zeggen Deckers en Rijken in volle overeenstemming.
Uit de evaluatie bleek eerder dat 44 procent van de accountants 'negatief' is over het nieuwe systeem, 30 procent is neutraal, en 26 procent is positief. De leeftijdscategorie 36-55 is het meest negatief. Jongere en oudere respondenten zijn daarentegen minder negatief. Betekent dit dat de NBA dit systeem vooral baseert op de jonge en toekomstige accountant? Volgens Deckers is dat zeker niet het geval: "Dit systeem is gebaseerd op een leven lang leren en dit model geeft accountants de mogelijkheid om dat heel persoonlijk aan te pakken. Wij maken geen onderscheid qua leeftijd. We zien wel dat de jongere generatie vanuit de studie gewend is aan reflectie op ontwikkeling, en dat de oudere generaties daarin om begeleiding vragen. Eén van de conclusies is ook dat we dat beter gaan faciliteren."

Betere begeleiding

Volgens Deckers overweegt de NBA verschillende methodes om accountants beter te begeleiden, zodat het systeem voor iedereen duidelijker wordt. "Denk aan het aanbieden van cases, waarmee je ziet hoe verschillende soorten accountants hun leerdoelen omschrijven en op welke manieren zij die doelen behalen. Ook ontwikkelthema's passen hierbij, waarbij we accountants periodiek wijzen op bepaalde thema's die spelen en waarop zij zich kunnen ontwikkelen. Vanuit de NBA geven we daar dan ook richting aan, bijvoorbeeld door een ontwikkelaanpak en een ontwikkelingstoets, maar ook door intervisie te stimuleren en te faciliteren."

Rijken geeft aan dat veel accountants zelf goed weten wat er nodig is om optimaal te functioneren en dat dat juist een van de basisprincipes is van het huidige PE-systeem. "Het oude systeem was meer een toetsbeleid. In dat systeem zag je dat het leren zelf eigenlijk een veel te kleine rol had, de focus lag niet op de ontwikkeling van de individuele accountant gedurende zijn hele carrière. Dit systeem kiest juist dat individu als de basis, het biedt ruimte voor maatwerk en autonomie. Uit deze evaluatie blijkt dat de meeste leden dat waarderen, alleen dat niet iedereen zich helemaal zeker voelt over wanneer ze genoeg gedaan hebben. Dat gaan we dus aanpakken."

Zekerheid

Deckers merkt op dat het opvallend is dat veel accountants die zekerheid bij de NBA zoeken. "Terwijl je dit bijvoorbeeld ook bij je kantoor kunt halen, of bij collega's. Leden geven ook aan dat ze graag met gelijkgestemde vakgenoten willen sparren over hun ontwikkeling, zoals welke leerdoelen je kiest en hoe je reflecteert op leeractiviteiten. De NBA wil zich meer opstellen als de kritische, meedenkende vriend, in plaats van dat de beroepsorganisatie als een soort zwaard van Damocles boven elk lid hangt. Het gaat om je eigen ontwikkeling, het is jouw eigen verantwoordelijkheid. Als je dat serieus neemt, en je goed kunt omschrijven wat je nodig hebt om jouw benodigde competenties te ontwikkelen en bij te houden, wat je daarin doet en gaat doen, dan zit je in principe goed. De NBA wil leden daar beter bij ondersteunen."

'De NBA wil zich meer opstellen als de kritische, meedenkende vriend, in plaats van dat de beroepsorganisatie als een soort zwaard van Damocles boven elk lid hangt.'

Rijken: "Het hoeft ook niet allemaal nieuw te zijn qua leeractiviteiten. Als je ergens vakbekwaam in bent en jouw dagelijkse praktijk ervoor zorgt dat je kennis op peil is, dan kun je dat ook in je portfolio aangeven. Je kiest voor het actief leren van nieuwe vaardigheden of het op peil brengen van kennis, als je in de praktijk merkt dat dat nodig is voor jouw professionele ontwikkeling. In jaren waarin dat minder nodig is, kies je bijvoorbeeld voor het bijleren op het vlak van iets heel anders, zoals sociale vaardigheden, omgaan met werkdruk, enzovoort. Ook dat zullen we duidelijker laten zien met voorbeelden, zodat accountants beter begrijpen wat er van ze wordt verwacht, en vooral wat er allemaal mogelijk is."

Rijken signaleert ook dat er accountants zijn die het oude systeem als het ware in het nieuwe systeem proberen te passen. "Die stellen een plan op waaraan je ziet dat ze eigenlijk zoals vanouds die veertig PE-uren proberen te halen, met hetzelfde soort cursussen en eenzelfde tijdsbesteding, met het idee dat dat dan wel goed genoeg zal zijn. Daar zien we een duidelijke informatieve taak voor de NBA, om te laten zien dat het heel anders kan en dat de tijdsbesteding veel minder leidend is bij de beoordeling dan in het vorige systeem. De reflectie is nu belangrijker: wat heb je geleerd en hoe draagt dit bij aan jouw professionele vorming?"

Toetsbeleid

Er is de afgelopen tijd veel te doen geweest over examenfraude tijdens kennistoetsen bij grote accountantskantoren. De AFM zegt nu ook meldingen te hebben ontvangen van examenfraude bij kantoren met een reguliere vergunning. Rijken en Deckers betreuren die examenfraude en geven aan dat er zeker aanpassingen in het toetsbeleid komen. Dat geldt zowel op het gebied van het controleren van PE-inspanningen als de verplichte Kennistoets. Voor beide zijn de contouren voor het gewijzigde toetsbeleid wel al in beeld, maar nog niet vastgesteld.

Deckers: "We hebben CITO een scan laten maken van de risico's. In de eerste helft van 2025 wordt dat uitgewerkt. Wat betreft PE wordt onder meer gesproken over het verhogen van het aantal steekproeven. Maar dat ligt ingewikkeld, want we willen juist de verantwoordelijkheid bij de accountant zelf leggen. Door streng en veel te controleren geef je eigenlijk een signaal af dat je het niet vertrouwt. Leden willen daarentegen graag feedback op hun inspanningen; zijn ze goed, waar kan ik verbeteren? Ook daarin zie je al het reflectief vermogen van accountants. We gaan nu eerst kijken wat er mogelijk is. Zo zou data-analyse ons kunnen helpen om meer leden terugkoppeling te geven én ons als NBA een beter beeld kunnen geven van hoe leden zich ontwikkelen."

Rijken: "Wat betreft kennistoetsen en examenfraude: fraude kun je niet geheel uitbannen, dat is de realiteit, er zijn altijd rotte appels. We zoeken naar een systeem dat de juiste balans biedt, waarbij je zo goed mogelijk faciliteert dat accountants hun werk goed doen en blijven doen, dat ze flexibel zijn en wendbaar, altijd bij de tijd. Maar ook dat je in beeld hebt waar het fout gaat en dat je zo snel mogelijk kunt bijsturen."

Inhoudelijke relevantie

Wat betreft de vorm en inhoud van kennistoetsen liggen er verschillende opties op tafel. Er is nogal wat kritiek op de verplichte kennistoets voor de accountant in het audit-werkveld. Bijvoorbeeld dat het vooral een toets is over hoe goed je antwoorden kunt vinden in de HRA, in plaats van dat het daadwerkelijk kennis toetst. Deckers: "De nadruk voor de toekomst ligt nu op goede ondersteuning, minder op verplichte onderwerpen en het verplicht toetsen van kennis. In de eindrapportage staat nu ook dat we niet langer streven naar om het jaar een toets of een verplicht PE-onderwerp, tenzij uit risicoanalyses blijkt dat het nodig is. Daar hebben leden dan zelf ook invloed op; als blijkt dat bepaalde thema’s niet voldoende worden opgepakt, dan kunnen er verplichte onderwerpen of cursussen worden ingezet."

Bij het toetsen van kennis staan volgens de eindrapportage "differentiatie per doelgroep" en "nadruk op inhoudelijke relevantie" centraal. Er wordt ook gekeken naar "diagnostische of ontwikkelingsgerichte toetsen" die leden vooral moeten ondersteunen en inzicht moeten geven in kennishiaten, die zij dan vervolgens zelf kunnen oplossen. Rijken: "Dat zorgt ervoor dat een toets meer waarde krijgt voor de leden zelf, dat een toets individuele relevantie krijgt. Uit de evaluatie blijkt ook dat er draagvlak is onder leden voor het toetsen van kennis, zolang het ook duidelijk relevant is."

Capaciteit

De eindrapportage stipt ook aan dat er qua capaciteit uitdagingen zijn voor de NBA, zeker als de beroepsorganisatie bijvoorbeeld individuele ontwikkelingsgesprekken wil aanbieden, intervisie wil faciliteren en wellicht ook meer steekproeven wil gaan uitvoeren. Volgens Rijken gaat er nu veel capaciteit naar het controleren en het toetsen. Data-analyse kan daarbij helpen en de verwachting is dat het makkelijker zal zijn om mensen te vinden voor het begeleiden van leden en het faciliteren van intervisie.

Rijken: "Voor 2025 hebben we extra capaciteit begroot om alles in de benen te krijgen. In de uitwerking, bijvoorbeeld bij keuzethema's, willen we dat vooral met leden oppakken. Zij weten als geen ander wat relevant is, waar de uitdagingen zitten. Die differentiatie moet uit het veld komen, dat moeten we met elkaar doen."

Onzekerheid wegnemen

Wat is nu het tijdspad? Alle aanpassingen worden in de eerste twee kwartalen van 2025 vastgesteld, waarna er formeel toe besloten kan worden tijdens de ledenvergadering van juni 2025 en een consultatie. In de volgende twee kwartalen kan de organisatie zich dan helemaal gereed maken voor het uitvoeren van de aanpassingen. De NBA is verder voornemens om in het derde kwartaal het toetsplan voor 2026-2028 op te stellen en uit te werken, en in het derde en het vierde kwartaal de toetskaders en -condities op te stellen.

Rijken en Deckers zijn ervan overtuigd dat de NBA met dit systeem op de goede weg is. Deckers: "We gaan de goede elementen versterken en onzekerheid zoveel mogelijk wegnemen bij de leden. Een paar jaar later evalueren we weer. We zien dat leden hier graag aan meewerken en zelf met goede voorstellen komen voor verbetering, daar willen we iedereen ook voor bedanken. Wanneer wij meer delen, neemt de kennis toe, en verwachten we dat meer accountants het zullen omarmen. Want het biedt op individueel niveau aanzienlijk meer mogelijkheden. Het is daarmee veel beter toegespitst op de persoonlijke, professionele ontwikkeling."

• 'Naar een robuust PE-systeem – Rapportage evaluatie PE-systematiek'