Ernest Ouwejan

Op 14 juli 2023 werd in de pers breed uitgemeten dat honderden medewerkers bij KPMG fraudeerden met antwoorden op examenvragen. Ik citeer uit het bericht op accountant.nl: "Het onderzoek laat zien dat de afgelopen vijf jaar ruim honderd medewerkers per jaar betrokken waren bij het onderling delen van antwoorden van toetsen van verplichte trainingen. Verschillende van die medewerkers die nu nog in dienst zijn, hebben inmiddels een sanctiemaatregel opgelegd gekregen. Van een aantal collega's zal, gezien hun betrokkenheid en functie, afscheid genomen worden, stelt KPMG."

Wie zijn gat verbrandt moet op de blaren zitten, zo luidt het bekende spreekwoord.
Met andere woorden: Je draagt de consequenties van je daden. Dat straf volgt op wangedrag is daarom logisch en zinvol.
In 2019 kreeg KPMG Amerika een boete wegens vergelijkbare fraude. KPMG Australië kreeg in 2021 een boete vanwege het jarenlang intern delen van antwoorden. Voorjaar 2022 kreeg PwC Canada een boete voor hetzelfde. Medio 2022 kreeg EY Amerika vanwege dezelfde feiten een boete.

Neem van mij aan dat al deze organisaties de juiste woorden spraken naar aanleiding van die gebeurtenissen. En ze zullen de nodige sancties hebben toegepast. En ze zullen maatregelen hebben genomen. Ongetwijfeld oprecht gemeend. En even ongetwijfeld niet effectief. Want ook vóórdat er werd gefraudeerd, was al helder dat dat onacceptabel was. Er is helemaal geen behoefte aan nieuwe regels. De bestaande regels zijn al duidelijk.

'Ik zou, werkend bij KPMG, ook in de verleiding zijn gekomen om te spieken.'

Ik lees hoe iedereen ach en wee roept over de accountant. En dat snap ik. Zij zijn het die bedrijven controleren op fouten. Zij zijn het die een eed aflegden waarin ze aangeven zorgvuldig en integer te handelen. Maar beste lezer: Ik zou, werkend bij KPMG, ook in de verleiding zijn gekomen om te spieken. Denk nu niet dat de slechteriken bij KPMG werken. Daarmee reken je jezelf veel te rijk.

Sjoemelmarge

Ik ben integer. Tenminste, dat vind ikzelf. Maar ik hanteer óók een sjoemelmarge. Als je ons mensen in ogenschouw neemt, kun je zeggen dat aan de ene kant van het continuüm een aantal procenten, zeg vijf procent, de boeven zitten. Aan de andere kant van het continuüm zitten de heiligen, zij die zonder zonde zijn. Volgens sommigen één procent, volgens anderen nul procent.

Voor al die andere mensen geldt dat zij integer wensen te zijn. Voor hun gevoel zijn zij dat ook. En… zij hanteren een sjoemelmarge. Dat betekent dat zij dingen doen die niet oké zijn (een  beetje, niet al te heftig), maar dat vervolgens van tafel redeneren of weg definiëren. De tool die we daarvoor gebruiken heet 'zelfrechtvaardiging'. Hoe intelligenter mensen zijn, hoe beter ze daartoe in staat zijn.

En dat is goeddeels een onbewust proces. Mensen zullen bij hoog en bij laag volhouden integer te zijn. En hun activiteit in de sjoemelmarge vakkundig van tafel argumenteren of definiëren. Veel van die activiteit wordt ingeleid door een 'ja, maar' of gelardeerd met een 'eigenlijk'. Ja, wat ik deed was natuurlijk niet echt oké, maar anderen doen nog veel gekker! Eigenlijk had ik dat natuurlijk moeten aangeven, maar…

Fraudedriehoek

Alle accountants kennen de fraudedriehoek. Rationalisatie, druk, gelegenheid. Als je als accountant de mogelijkheid hebt om antwoorden door te spelen en aan die antwoorden te komen, dan is er dus gelegenheid. Als je ontzettend veel werk te doen hebt en omkomt in al je werkzaamheden, dan is er ook druk. Als je de examens inhoudelijk maar geneuzel vindt of het is zeer relevant, maar prima vindbaar op het intranet, of je vindt dat je alles al weet, dan heb je ook zomaar een rationalisatie.

Dan is de fraude snel geboren. Als daarnaast iedereen het doet, en/of je leidinggevende doet mee, of iedereen weet ervan en niemand doet iets (ook de kwaliteitsbewaker niet), dan ga je snel voor de bijl. En nogmaals: Ikzelf zou dan voor de bijl gaan.

Lessen leren

KPMG wil er lessen van leren. Dat doet me goed. Ik had ook niet anders verwacht. Stephanie Hottenhuis, ceo en bestuursvoorzitter van KPMG in Nederland: "Wij zijn enorm geschrokken van de belangrijkste bevindingen van het forensisch deel van het onderzoek. (…) Wij onderzoeken de oorzaken, wij leren hiervan en handelen nu daadkrachtig om de organisatie verder te verbeteren en te versterken voor de toekomst." De reactie van KPMG Amerika in 2019? "We learned important lessons through this experience." Natuurlijk willen organisaties hiervan leren.

'De kennis van wat er wel en niet mag, is helemaal het issue niet.'

Maar visiedocumenten, waarden waar accountants voor staan, mooie strofen over integriteit en zorgvuldigheid en ethisch besef en dergelijke, zijn allemaal allang geschreven. De kennis van wat er wel en niet mag, is helemaal het issue niet. Hardop roepen: Dat zou niet mogen, accountants zouden integer moeten zijn, accountants zijn toch de poortwachters, en andere rationele waarheden, lost dit probleem ook niet op. Want dat wisten we gisteren en vorig jaar ook al.

Accountants zijn net als ik. Integer qua intenties. Tegelijk hanteren ze een sjoemelmarge. En vooral zijn ze, net als ik, goed in het wegrationaliseren van die sjoemelactiviteit. Intelligente mensen kunnen dat altijd erg goed. En ik heb geen teksten, wetten of checklists nodig om hiervan te genezen. DAT WERKT NIET.

Wat werkt wel?

Dat laat zich in één woord samenvatten: bewustwording. Op verschillende niveaus.

1. Wees/word je bewust van het feit dat ook jij een sjoemelmarge hanteert. Bewustwording daarvan maakt het mogelijk om die marge te verkleinen. Het maakt het ook mogelijk om voor jezelf een veiligheidsklep in te bouwen. Zo doorbreek je je zelfrechtvaardiging. Tackle dus jouw eigen 'ja maar' en jouw 'eigenlijk'. Wat fout is, is gewoon fout. Een beetje fout bestaat niet.
2. Word je bewust van groepsdynamische processen. Groepsdruk is lastig te weerstaan. Een cultuur in de groep is krachtiger dan welke strategie dan ook. Culture eats strategy for lunch, vaak aan Peter Drucker toegeschreven. Maak dus werk van deze processen.
3. Onderzoek de organisatiecultuur. Waarom doen goede en integere mensen in jouw organisatie slechte dingen? Wat maakt dat goede mensen signalen negeren? Dat probleem maak je onzichtbaar als je alleen maar rotte appels ontslaat. Daarmee sluit je je ogen voor het rottingsproces (of in elk geval een rotting bevorderend proces), waardoor er appels zijn gaan rotten. Dan laat je het allerbelangrijkste wat je zou kunnen leren liggen. Sterker nog: Dan kun je wachten op het volgende debacle. Onderzoek dus de appelmand.

Laat het alsjeblieft niet weer een afgedwongen proces zijn van buitenaf.