Nart Wielaard

Narratief. Het is zo'n woord dat opeens uit het niets is opgekomen en is eigenlijk niet meer dan een hip woord voor verhaal. De woordvoerder van een minister probeert met een 'narratief' de beeldvorming te sturen, een topman heeft een goed 'narratief' nodig om zijn strategie te verkopen aan zijn aandeelhouders en Poetin verspreidt zijn eigen 'narratief' over de oorlog in Oekraïne. Wat is er toch eigenlijk mis met het woord 'verhaal', zo vroeg NRC columniste Japke-d Bouma zich terecht al eens af.

Robert Shiller, auteur van het boek Narrative Economics, surft ook mee op deze hippe golf. Hij is echter niet de minste: De Amerikaanse econoom wordt alom gezien als een origineel denker en kreeg in 2013 de Nobelprijs voor de Economie uitgereikt. Het centrale idee van zijn boek is dat verhalen die mensen elkaar vertellen - de narratieven dus, excusez le mot - veel krachtiger effecten hebben dan we eerder veronderstelden. Deze bepalen onze beslissingen en daarbij maakt het eigenlijk niet uit of die verhalen juist zijn of niet. We zijn als mens ‘slaaf van de narratieven’.

Turbo

Shiller wijst er ook op dat nieuwe technologie de turbo zet op de werking van narratieven. Hij doelt daarbij vooral op de snelle verspreiding via digitale kanalen. Een mooi voorbeeld daarvan zagen we dit voorjaar met de bankrun op Silicon Valley Bank. Durfkapitalisten en investeerders tweetten er begin maart behoorlijk op los over de problemen bij deze Amerikaanse bank en zochten daarmee garanties dat de overheid de helpende hand toe zou steken. Daarmee bouwden ze (onbedoeld) mee aan een narratief waarmee ze juist olie op het vuur gooiden. De ineenstorting liet toen niet lang op zich wachten. In een dag tijd haalden klanten 42 miljard dollar bij de bank weg.

'Elk nieuwsfeit, analyse of opinie kan direct zijn weg vinden naar een groot publiek en het narratief wat daaruit ontstaat is de basis voor onze beslissingen.'

Het voorbeeld laat zien dat technologie heeft gezorgd voor een enorme versnelling van informatiestromen die nauwelijks nog te modereren of te controleren is. Elk nieuwsfeit, analyse of opinie kan direct zijn weg vinden naar een groot publiek en het narratief wat daaruit ontstaat is de basis voor onze beslissingen. Opnieuw: Het maakt dan niet uit of het gaat om de feiten, of om een op hol geslagen verhaal. Terzijde: Donald Trump begrijpt dat ook heel goed en maakte er de afgelopen jaren gretig gebruik van. Ook al worden veel van zijn beweringen door fact checkers direct kaltgestellt, het narratief doet gewoon zijn werk.

Shiller legt in zijn boek bloot dat dat eigenlijk altijd al zo was, al lag de snelheid vroeger wel wat lager. Hij laat ook prachtig zien dat er een set standaardverhalen is die om de zoveel tijd weer terugkomt. Een daarvan is op dit moment weer erg actueel: het verhaal dat technologie alle (of de meeste) van onze banen zal vernietigen. Al even actueel is het steeds terugkerende verhaal rond inflatie. We voelen ons bekocht door stijgende prijzen en maken dan collectief verhalen aan over hoe het 'grootkapitaal' of kartels zorgen voor onevenredig hoge bedrijfswinsten. Deze en andere verhalen grijpen als een pandemie om zich heen.

Of het feitelijk klopt, dat maakt daarbij dus eigenlijk niet uit. En dat geldt op verschillende niveaus. Zodra een bank met jaarcijfers naar buiten komt, bouwen analisten en andere experts daar in mum van tijd een verhaal om heen. Sneller dan dat ze die jaarcijfers terdege hebben kunnen bestuderen om de finesses ervan te doorgronden - als ze daartoe al in staat zijn, nu jaarrekeningen van banken alleen nog begrijpelijk zijn voor doorgewinterde specialisten.

Witte jas

Maar ook dichter bij huis speelt het verhaal vaak een rol. Wie bijvoorbeeld op bezoek gaat bij een arts is ook gevoelig voor het verhaal van de spreekkamer en de witte jas, naast diens (lastig te controleren) analyse op basis van feitelijke kennis. En wat te denken van de accountant: Die doet eigenlijk in de ogen van velen ook een magisch trucje. Vrijwel geen enkele investeerder - laat staan het bredere maatschappelijk verkeer - weet wat accountantscontrole inhoudt en laat zich dus leiden door een narratief. Wat de accountant onderhuids feitelijk dus doet is daarmee nauwelijks interessant. Volgens sommigen hadden accountants precies daarom nooit afscheid moeten nemen van hun bedrijfsuniform - de stropdas. Want daarmee halen ze de kracht van hun eigen narratief onderuit: Het is net zoiets als de dokter die zijn witte jas achterwege laat. Een narratief ontleent immers kracht aan symbolen, zoals die stropdas of de witte jas.

'Vrijwel geen enkele investeerder weet wat accountantscontrole inhoudt en laat zich dus leiden door een narratief.'

We zijn als mens dus 'slaaf van de narratieven'. En als dat zo is, dan maakt het eigenlijk niet veel uit dat het in een wereld vol AI steeds lastiger wordt om het onderscheid tussen echt en nep te maken. Veel interessanter is dan eigenlijk de vraag: kun je een counter narrative ontwikkelen, als er eenmaal een dominant narrative in onze hoofden is gevestigd? Misschien kan AI ons ook daarmee straks wel helpen. Dan is het denkbaar dat AI-tools de strijd met elkaar aangaan voor de beste verhalen met de hoogste impact. Is zoiets dan eigenlijk niet veel zorgwekkender dan het vervagende verschil tussen echt en nep?

Dit is deel 5 van een reeks bijdragen waarin Nart Wielaard op zoek gaat naar waarheid in een digitale wereld en wat dat betekent voor de accountant. Beluister ook de Vitamine A-podcast met Nart Wielaard over hetzelfde thema.