Marcel Bongers en Joost van Buuren

Anna Gold en Barbara Majoor meldden in maart 2022 in het MAB dat Data-analyse is here to stay (Gold & Majoor, 2022). Zij memoreren de gestage opmars van data-analyse in de controle, sinds de oproep van de toenmalige Werkgroep Toekomst Accountantsberoep 'In Het Publiek Belang' om meer innovatie van de controlemethodiek door data-analyse toe te passen.

Onze constatering is dat het tempo en de penetratiegraad van de innovatie, ook anno nu, meer gestimuleerd en gefaciliteerd moet worden. Dit omdat de innovaties onontbeerlijk zijn voor het beroep en steeds urgenter worden.

'Onze constatering is dat het tempo en de penetratiegraad van de innovatie, ook anno nu, meer gestimuleerd en gefaciliteerd moet worden.'

Innovaties kunnen zorgen voor nieuw elan binnen de beroepsgroep, waarbij beroepsgenoten grondig de huidige werkwijze analyseren en verbeteren met behulp van nieuwe technieken. Daarbij creëren innovaties het, in de huidige IT-gedreven maatschappij, zo nodige, dynamischer imago. Hierdoor wordt het beroep ook aantrekkelijker voor de nieuwe aanwas van vakgenoten. Repeterende minder aantrekkelijke controlewerkzaamheden worden overgenomen door het systeem, of vervangen door data-analyse. Daardoor komt tijd vrij voor de meer uitdagende en gevarieerdere activiteiten voor onze jonge getalenteerde garde. Een op dit moment groot knelpunt van ons beroep, de beperkte instroom, wordt daarmee ook op een positieve manier gemitigeerd.

Een andere reden is dat innovaties het gezag en legitimiteit van het beroep versterken, doordat accountants aantoonbaar en ook meer zichtbaar meegaan met de digitalisering. En daarmee de toegevoegde waarde van het accountantsberoep voor de cliënten blijven verstevigen en vergroten, ook ten opzichte van aanpalende administratieve- en IT-dienstverleners en vooral ook de allesverslindende techbedrijven, die naar onze mening een serieuze bedreiging kunnen vormen voor ons beroep.

Het is verder in de praktijk bewezen dat het toepassen van data-analyse door kantoren ook leidt tot een erkende hogere toegevoegde waarde voor cliënten en assurance-gebruikers. Niet alleen door het gebruik in de controle, maar zeker ook door de mogelijkheden voor advies en onverwachte signaleringen, waarmee de relevantie van accountantsrapportages wordt verhoogd. Een belangrijk daaraan gerelateerd voordeel is dat de onder aandacht staande controlekwaliteit van de accountant verbetert door technologische innovaties en verdere integratie van data-analyse in de controle.

Doorbraak moet nog komen

Onze waarneming is dat er veel animo is om te innoveren, dat diverse kantoren de initiatieven op dat terrein enthousiast ondersteunen en dat een aantal kantoren al grote investeringen heeft gedaan. Anderzijds signaleren wij dat de daadwerkelijke doorbraak van de hernieuwde controlemethodologie, in de volle breedte van het beroep en in alle fasen van de controle, nog moet komen.

Dat die doorbraak nog niet heeft plaatsgevonden is onder andere te verklaren doordat, zowel over de kantoren heen als binnen de kantoren, de proliferatie een zekere weerstand ondervindt en de voordelen nog niet alom worden onderkend en bewezen worden geacht. In de praktijk blijkt er regelmatig een te selecte groep van enthousiastelingen binnen een kantoor te zijn die de datagedreven controlemethodologie omarmt. Buiten die groep dient de impuls om te vernieuwen zeker nog versterkt te worden. Mogelijk speelt de attitude van de accountant vanuit de aangeleerde risico-insteek, met de daaruit voortvloeiende behoudendheid door de oriëntatie op de jaarrekening die per definitie over het verleden gaat, daarbij ook onbewust een rol. Naast aanvullende competenties, kennis en educatie is dus ook een aangepaste mentaliteit nodig.

'Naast aanvullende competenties, kennis en educatie is dus ook een aangepaste mentaliteit nodig.'

Als stimulans voor de adoptie van de datagedreven controlemethodiek is een expliciete en zichtbare ondersteuning door de leiding van de accountantsorganisatie en de tekenende accountants van essentieel belang.  Wat niet helpt is dat het beroep en de verdiensten daarmee de directe vernieuwing nu niet afdwingen. De verdiensten in de controlepraktijk zijn behoorlijk gestegen de afgelopen jaren. Dus lijkt het alsof er geen noodzaak is voor een hernieuwde, datagedreven controleaanpak.

Daarnaast is de al hoge werkdruk mede door de krapte ook op de voor ons relevante arbeidsmarkt een belemmerende factor, omdat nu eenmaal eerst de nodige capaciteit moet worden besteed, voordat de methodiek optimaal  benut kan worden. Deze investering betreft de analyse van de bestaande controleaanpak, analyse van processen en data van de cliënt, ontwerp en creatie van de nieuwe methodiek met validatie mede op basis van de theorie en standaarden, selectie van tools en technieken, technisch ontwerp en implementatie en uitrol van de hernieuwde controlemethodiek. Dit vergt een grote investering in kennis en tijd, met betrokkenheid van de meest waardevolle young professionals en externe expertise. Onze visie is dat de (middel)grote en mkb-kantoren die investering meer in samenwerking moeten doen. Niet alleen om de kosten te delen, die voor veel kantoren te groot zijn om zelfstandig te doen. Maar ook om de sprong voorwaarts als gehele beroep sneller te maken. Belangrijke randvoorwaarden voor de versnelling van de toepassing van data-analyse zijn van structurele aard en vergen een beroepsstandpunt en nadere handreikingen (Eimers & ter Steege, 2022).

'Onze visie is dat de (middel)grote en mkb-kantoren die investering meer in samenwerking moeten doen.'

Eén van die randvoorwaarden is dat zeker moet worden gesteld dat de methode adequaat aan de kwaliteitseisen voldoet, zodat interne en externe dossierinspecties glansrijk doorstaan worden. Ook betrokken stakeholders moeten worden overtuigd en dat vergt naast overtuigingskracht ook validatie en bewijsvoering en expliciete koppeling aan de audit standaarden, mede door aanvullende handreikingen.

Legitimiteit betwijfeld

Al met al wordt de legitimiteit van de controlemethode in meerdere opzichten nog betwijfeld. Ten eerste de pragmatische legitimiteit: Dat de nieuwe methode een zichtbaar verschil maakt voor jouw controleopdrachten en beroepspraktijk. Ten tweede de morele legitimiteit: Dat de methode voldoet aan de daaraan te stellen eisen. En tot slot de cognitieve legitimiteit: De persoonlijke overtuiging dat de methode is gericht op jouw belangen. Hieraan moet dus zeker nog verder worden gewerkt.

Om de datagedreven controlemethodologie te stimuleren is binnen het NBA-thema digitalisering/Accounttech het initiatief Controle van de Toekomst gestart, vanuit een platform van middelgrote en mkb-kantoren. Het initiatief bestaat naast de deelnemende kantoren uit een kerngroep en een aantal taskforces. Volgens ons is het tijd om door te pakken met de innovaties en dan in het bijzonder de datagedreven-controlemethode. Het moet niet worden gezien als leuke hobby, maar is noodzakelijk voor de toekomst van het beroep!

De Kerngroep is, in samenwerking met Universiteit Nyenrode, bezig met het ontwikkelen van een raamwerk voor de borging van de kwaliteit van nieuwe controlemethodologie. Zie voor een eerste opzet van dit raamwerk het MAB-artikel van Van Buuren & Wijma (2022). Wij durven te stellen dat als de innovaties op een systematische wijze worden gestructureerd, inclusief een deugdelijke theoretisering en validering, de morele legitimiteit niet meer ter discussie staat. Om de pragmatische legitimiteit te bevorderen wordt de schaalbaarheid van het raamwerk bij use-cases van een vier mkb-accountantskantoren getoetst en de bevindingen verwerkt in het raamwerk.

Doorpakken

In aanvulling hierop zijn de twee taskforces van het initiatief Controle van de Toekomst bezig met het bedenken van nadere handreikingen en praktisch toepasbare normen voor de verdere verbreding van de toepassing van data-analyse in de controlepraktijk.

'Voor de legitimiteit van het raamwerk en de ontwikkelde oplossingen is een zo groot mogelijke bijdrage van een verscheidenheid van accountants- kantoren nodig.'

Dit betreft onder meer de omgang met tekortkomingen in de functiescheiding en de eisen omtrent datakwaliteit en dataveiligheid. Kortom: Het is de bedoeling om de weg te effenen, belemmeringen weg te nemen en door te pakken met die datagedreven controleaanpak!

De Kerngroep en Taskforces werken ook in het voorjaar enthousiast door om hun producten vorm te geven. Maar voor de legitimiteit van het raamwerk en de ontwikkelde oplossingen is een zo groot mogelijke bijdrage van een verscheidenheid van accountantskantoren nodig.

Dus als je bent betrokken bij datagedreven controleaanpak en jouw kantoor wil ook bijdragen aan de ontwikkeling van het raamwerk en de handreikingen door het delen van inzichten, kennis en procedures, of wellicht een use-case te dragen om daarop terugkoppeling te ontvangen, meld je dan aan bij de NBA Programmamanager Age Lammers (a.lammers@nba.nl) en raadpleeg de NBA-website voor meer informatie. Want voor doorpakken is ook cognitieve legitimiteit nodig: de persoonlijke overtuiging dat innovaties van belang zijn voor het beroep en daarmee voor jezelf!

Referenties

• Eimers, P. & ter Steege, R. 2022. Data-analyse in de controlestandaarden; uitdagingen en ontwikkelingen. Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie, 96(1/2): 5–13.
• Gold, A. & Majoor, B. 2022. Data-analyse is here to stay. Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie, 96(1/2): 1-3.
• Van Buuren, J. & Wijma, W. 2022. Over kwaliteitsborging van datagedreven controlemethodologie. Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie, 96(1/2): 15-25.