Peter Schimmel

Ik verrichtte als forensisch accountant veel onderzoeken en stond aan de basis van enkele afdelingen bij verschillende accountantsorganisaties. Op jaarbasis ontvang ik een handvol telefoontjes van vooral jonge mannen, die forensisch accountant willen worden. Zij zouden graag eens met mij mee willen lopen in een opdracht of een kopje koffie doen, om te weten te komen of forensische accountancy iets voor ze is en hoe zij er deel van kunnen worden. De antwoorden die ik geef, vereisen nogal wat tijd en voorzichtigheid. Ik tracht het enthousiasme altijd enigszins te temperen, zonder te ontmoedigen. Ik gun iedereen zijn of haar gedroomde toekomst.

In dit artikel beschrijf ik een aantal van mijn antwoorden aan de ambitieuze vraagstellers. Vanwege aanvullende eisen vanuit het accountantsberoep om forensische expertise in te zetten en de toenemende roep om 'onafhankelijk' onderzoek, is er in de nabije toekomst behoefte aan (jonge) mensen die er voor (blijven) kiezen forensisch accountant te worden. Het is daarom goed de mogelijkheden, valkuilen en drempels te kennen op de weg daar naartoe.

Definitie

De forensisch accountant verricht, binnen het regelgevend kader dat van toepassing is op accountants, sporenonderzoek (feiten en de context van die feiten in relatie tot een persoon of personen) ter verduidelijking van een toedracht van een gebeurtenis in of rond een financieel economische omgeving, ter beantwoording van een rechtsvraag of ter toetsing van een hypothese. De uitkomsten van die werkzaamheden zijn bedoeld voor juridische waarheidsvinding. De forensisch accountant stelt vast wat waar is, de rechter stelt vervolgens vast wat de waarheid is. In de praktijk bereiken de meeste onderzoeken de rechtszaal niet.

' In de praktijk bereiken de meeste onderzoeken de rechtszaal niet.'

Het werkgebied van de forensisch accountant is te vinden in situaties waarin integriteitsinbreuken, zoals onrechtmatige daad, fraude en/of corruptie worden vermoed. Dat maakt van de forensisch accountant niet per se een onrechtmatige daad-, fraude- of corruptie-expert, hoewel zijn/haar ervaring als onderzoeker daaraan wel bijdraagt. Die expertise blijkt nuttig bij de ondersteuning van de controlepraktijken van accountantsorganisaties als het om fraude- en corruptierisicoanalyse gaat.

Het is geen professie

Het beroep, de professie van forensisch accountant, bestaat eigenlijk niet. Een professie onderscheidt zich door een opleiding, een certificering, een beroepsorganisatie, regulering en handhaving. De forensisch accountant heeft geen van dit alle. Hooguit komt hij/zij nog wel eens bij de Accountantskamer te Zwolle, ter handhaving, en duikt zijn 'beroep' zonder enige definiëring op in de Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme (Wwft, artikel 1a lid 4 letter b).

In het begin van deze eeuw heeft het NIVRA, voorloper van de NBA, vergaande pogingen gedaan de afdelingen van de (toen) big five-kantoren, die zich 'forensisch' noemden, om zeep te helpen. Hun vertegenwoordigers waren niet langer welkom in het bij het NIVRA bestaande overlegorgaan en van de kantoren werd verlangd dat zij de naam 'forensisch' lieten vallen. En zo geschiedde.

Inmiddels lijkt de NBA tot voorzichtige inkeer te zijn gekomen, mede door aanbevelingen van internationale onderzoekscommissies naar het accountantsberoep, maar van een professie is nog lang geen sprake.

Achtergrond en karaktertrekken

Scouts, hardlopers, vechtsporters, wielrenners, mountainbikers of solo-musici, die

• een enigszins overdreven behoefte hebben om zekerheid te krijgen over feitelijke details,
• niet ophouden vragen te stellen op basis van aangeboren wantrouwen,
• dol zijn op opruimen (je moet eens bij een forensisch accountant thuis gaan kijken!),
• graag de leiding nemen om met geduld orde te scheppen in chaotische situaties,
• warmlopen voor ingewikkelde puzzels (met name als die onoplosbaar lijken),
• op school goed waren in economie en niet slecht in wiskunde,
• goed en compact uit hun woorden kunnen komen in woord en geschrift,
• zich goed kunnen verplaatsen in anderen, zonder al te sociaal of hoffelijk te zijn,
• zich niet laten domineren door hun cliënt, wederpartij cliënt of hun leidinggevende,

blijken een redelijke kans te hebben te kunnen slagen als forensisch accountant. Dan moeten ze natuurlijk ook nog wel even accountant worden. Oh ja, ze moeten hun vooroordelen kunnen overwinnen en niet te veel worden gehinderd door een (altijd misplaatst) gevoel van rechtvaardigheid: Boeven bestaan niet, wel mensen die in een bepaalde situatie functioneren, handelen of nalaten op een wijze die al dan niet overeenkomstig is met een bepaalde delictsomschrijving. Het vaststellen van daderschap hoort niet bij het beroep. Anderzijds, een voorkeur om wet- en regelgeving na te leven, zonder daarover drammerig te zijn, is een behulpzame karaktertrek.

'Liever geen zeven vinkers zoals ik.'

Omdat om een onverklaarbare reden zowel vrouwen als mannen tegenover vrouwen makkelijker hun verhaal lijken te doen, heb ik een voorkeur voor vrouwelijke forensisch accountants. Daarnaast hebben medewerkers die sociaal, etnisch of maatschappelijk zich omhoog hebben moeten werken om accountant te worden, een streepje voor. Dat zijn de doorbijters. Liever geen zeven vinkers zoals ik.

Er zijn overigens best wat accountants die zich 'forensisch' noemen, die in belangrijke mate niet aan het bovenstaand profiel voldoen, bijvoorbeeld omdat ze teamsporten beoefenen of sociaal zijn, maar die soms toch nog aardig kunnen meekomen.

De eerste stappen

Als je de bovenstaande karaktertrekken hebt, is er een verhoogde kans op slagen als forensisch accountant. Begin vervolgens je te verdiepen in het vak van onderzoeker.

Een aardige eerste stap is aspirantlid worden van de Association of Certified Fraud Examiners (ACFE), maandelijks het Fraud Magazine lezen en je eens per jaar verdiepen in het Report to the Nations. Als dat bevalt, zou je ook kunnen overwegen het meerkeuze examen te doen op basis van het Fraud Examiners Manual. Je leert de theorie over het vak van onderzoeker, over preventie, deterrence en detectie en over allerlei verschijningsvormen van opzettelijke integriteitinbreuken. Helaas maakt dit je nog geen onderzoeker, maar levert wel het certificaat CFE op, mits een andere CFE dat een goed idee lijkt en je bereid bent jaarlijks je kennis op peil te houden.

Er zijn meerdere particuliere organisaties die pogingen doen een onderzoeksopleiding en cursussen te organiseren, maar bij gebrek aan belangstelling en/of budget bij potentiële deelnemers verstek moeten laten gaan. Houd dat soort initiatieven in de gaten, vooral als het gaat om praktische vaardigheden als het methodologisch verantwoord opzetten en organiseren van het onderzoek, feiten verzamelen, selecteren en analyseren, interviewvaardigheden en rapporteren. En zorg voor een toereikend budget, want inhuur van goede docenten kost nou eenmaal geld. De juridische theorie, de criminologie en aspecten van vaststelling van daderschap zijn behulpzaam, maar geen kernvakken voor de forensisch accountant. Wantrouw opleidingen die daarop te veel de nadruk leggen.

'De juridische theorie, de criminologie en aspecten van vaststelling van daderschap zijn behulpzaam, maar geen kernvakken voor de forensisch accountant.'

Het zou fijn zijn als de accountantsorganisatie, waar jij inmiddels werkt, iets met forensische accountancy heeft of wil gaan ontwikkelen, niet in de laatste plaats omdat de accountantsregelgeving daaraan in toenemende mate eisen stelt of gaat stellen. Je kunt er overigens ook nog eens geld mee verdienen. Zie hierover het hiernavolgende onderwerp 'businessmodel'.

Als jouw organisatie niets met forensische accountancy heeft, dan moet je wellicht bij een concurrent trachten binnen te komen op een al bestaande afdeling. Zorg dan dat je de benodigde kennis al hebt opgedaan via aantoonbare cursussen/opleidingen. Verwacht niet dat je meteen een topfunctie hebt. Ervaring opdoen bij niet routineuze onderzoeken kost nou eenmaal tijd.

Als je niet welkom bent bij een al bestaande forensische afdeling van een accountantsorganisatie, dan zou jij het wellicht bij een zelfstandige dienstverlener of boutique op dat gebied kunnen proberen. Die zijn echter schaars en klein, dus dat ligt niet voor de hand en ze vragen meestal om ervaring. Veel kandidaten melden zich daarom bij een bank of een verzekeraar bij de afdeling financieel-economische criminaliteit (Oppassen: niet de deur naar compliance nemen!). Maar ook die vragen meestal om ervaring.

Ook is het een optie eens bij de handhaving aan te kloppen, zoals de financiële recherche, FIOD of functioneel parket bij het OM. Uitstekende leerschool, waar velen zodanig aarden dat je ze niet meer terugziet in het openbaar beroep. Verkijk je niet op de beloning, die is zo slecht nog niet als wel eens wordt beweerd. Oké, je gaat geen partnerinkomen verdienen, maar de meesten doen dat ook niet bij accountantsorganisaties.

Vergeet ook niet al die externe drieletterige externe toezichthouders, bureaus integriteit en rekenkamers te overwegen. In vroeger tijden leidde de Belastingdienst ook accountants op om onderzoek te doen. Wellicht dat daar ook weer initiatieven zijn te verwachten.

Kortom, een goede ingang vinden is niet eenvoudig, maar jij beweert een onderzoeker te willen worden, met overeenkomstige karaktertrekken, dus beschouw je dit als een uitdaging.

Businessmodel bij accountantsorganisaties

Een gulden regel voor accountantsorganisaties is, dat zonder veel inspanning ongeveer één procent van de omzet van hun organisatie kan worden verkregen uit activiteiten die door forensisch accountants worden uitgevoerd. De minimale grootte van een meer dan kostendekkende afdeling bedraagt vijf medewerkers. Als je als organisatie een partner/aandeelhouderplaats beoogt te creëren, heb je een afdeling van tien personen nodig. Een grotere leverage is onverstandig. Je bent wel een aantal jaren bezig, voordat je een relatief volwassen afdeling hebt.

'Je bent wel een aantal jaren bezig, voordat je een relatief volwassen afdeling hebt.'

Reken niet op al te grote productiviteit. Beschikbaarheid en flexibiliteit door redundantie is essentieel voor succes en kwaliteit, want je hebt een soort brandweerfunctie en 'nee' zeggen is daarom een slechte optie. Je planning gaat nooit veel verder dan een maand. Als je 55 procent productiviteit haalt, dan doe je het goed. De tarieven liggen daarentegen zo'n 40 tot 50 procent hoger dan bij de gemiddelde accountantsactiviteit, ter compensatie van de lagere productiviteit. Hoewel er een verhoogd risico is op tuchtklachten, vanwege veel voorkomende animositeit in onderzoekssituaties, is het civiele claimrisico veel lager dan bij bijvoorbeeld jaarrekeningcontrole; er is zelden schade door vermeend slecht werk van forensisch accountants.

Als je start met een afdeling is een klinkende naam van een ervaren forensic of een bestaande afdeling in een nabij buitenland een pré. Serieuze interne en externe marketing moet niet worden geschuwd, met name gericht op de advocatuur en rechtspraak. De ervaren forensic of de buitenlandse afdeling moet niet slechts zijn/haar naam lenen, maar ook zorgen voor interne opleiding, coaching en het hands-on bevorderen van de kwaliteit van de werkzaamheden.

Aan forensische accountancy dienstbare specialismen, zoals Open Source Intelligence (OSINT), eDiscovery en IT-forensic, zijn tegenwoordig extern in te kopen per gelegenheid. Bij grotere omvang van de afdeling heeft het de voorkeur specialistische IT-kennis in huis te hebben, zeker als er ook wordt gericht op de insolventiemarkt, waarbij de inhoud van digitale systemen moet worden veiliggesteld en toegankelijk moet worden gehouden, ter behoud en onderzoek van nuttige data.

'De grootste vijand van succes van een forensisch accountantsafdeling in een accountants- organisatie, is de accountants- organisatie zelf.'

De grootste vijand van succes van een forensisch accountantsafdeling in een accountantsorganisatie, is de accountantsorganisatie zelf. Om te beginnen wordt de brandweerfunctie vaak niet voldoende onderkend en worden daardoor onrealistische productiviteits- en planningseisen gesteld. Voorts menen veel organisatiegenoten uit andere afdelingen dat ook zij over voldoende kwaliteiten beschikken om het hogere tarief te rechtvaardigen. Op die basis houden zij klussen, die zich door de marketing in toenemende mate voordoen, voor zichzelf. Dit is de dood in de pot voor het tot stand brengen van een succesvolle forensisch accountantsafdeling, met alle risico's van dien.

Nevengelegen activiteiten

Waarderings-, due diligence- en schadespecialisten hebben vaardigheden en een focus die vaak vergelijkbaar lijkt met die van forensisch accountants. Daarentegen zijn er fundamentele verschillen waardoor ze elkaar niet eenvoudig kunnen vervangen. Zo is objectiviteit en onafhankelijkheid essentieel bij forensics, maar bij de andere specialisten niet in dezelfde mate altijd een vereiste. Voor een forensic is er geen korte klap of een voorgeschreven methodiek. Vraag een forensic niet of het juist is, maar of het waar is.

Op het oog wellicht kleine verschillen, die elkaar echter uitsluiten. Kies voor echt specialisme. Focus, focus, focus als je succesvol wilt zijn. Dat wil niet zeggen dat er niet goed kan worden samengewerkt met de genoemde disciplines onder gezamenlijke leiding en op die basis nieuwe dienstverlening kan worden ontwikkeld.

Redenen om er niet aan te beginnen

Dit is het meest omvangrijke deel van dit artikel. Als je spanning en veel afleiding zoekt, begin dan niet aan forensische accountancy. Het is vaak saai detailwerk, op zoek naar die ene uitzondering, waarvoor je veel geduld nodig hebt, waarbij steekproeven uit den boze zijn en waarbij je van begin tot einde focus moet houden. Vandaar dat je de beschreven karaktereisen serieus moet nemen.

Er zijn tijden waarin jij je de benen uit het lijf moet rennen en daarmee je privé verwaarloost, maar soms lijkt het erop of er nooit meer een klus langskomt, terwijl je wel de kosten moet dekken. Het is daarentegen wel iedere keer weer een geheel andere klus en bijna nooit bij dezelfde (uiteindelijke) opdrachtgever. Dat heeft echter weer het nadeel dat het leren langzaam gaat en daardoor je gedroomde carrière wellicht ook.

Als je een teamspeler bent, die in de samenwerking de groei zoekt, dan kom je bij forensische accountancy vaak bedrogen uit. Het lijkt een beetje op een roeiteam bij een wedstrijd: Aan boord gaat het niet om de gezelligheid, maar om de gezamenlijke, gelijktijdige prestatie. Als individu kan je het eigenlijk alleen maar fout doen. Die tendens maakt het moeilijk om rustig in te groeien.

Ook tevreden klanten zien je als een noodzakelijk kwaad, die slechts geld kost, en zien je liever niet meer terug. En dat vertellen ze je graag met een grote grijns.

'In Nederland is de concurrentie met allerlei ongekwalificeerden relatief groot.'

Als je denkt veel geld te gaan verdienen in de forensische accountancy, dan moet je vooral internationaal gaan, bijvoorbeeld richting het VK, waar de belangrijkste klant, de advocatuur, ook gewend is aan hoge vergoedingen en het rechtssysteem (common law) een veel grotere behoefte heeft aan geverifieerde feiten door een gekwalificeerde deskundige.

In Nederland is de concurrentie met allerlei ongekwalificeerden relatief groot. In ons rechtssysteem ben je al heel wat als je een VOG hebt en een blauwe maandag iets in de advocatuur, opsporing of de accountancy hebt gedaan. De gemiddelde klant, tot aan de rechtspraak en politiek toe, heeft maar een beperkt idee van wat goed onderzoek is of zou moeten zijn.

Juist omdat er voor de forensisch accountant tuchtrecht geldt en dat regelmatig wordt ingeroepen, maakt de forensisch accountant suspect en lastig voor klanten die het met ethiek niet zo nauw nemen. Daarmee concurreer je met het nauwelijks gereguleerde rifraf dat zonder veel waarborgen roept onafhankelijk onderzoek te doen, maar zich weinig gelegen laat aan geborgde kennis, ervaring of objectiviteit, het aan Pippi Langkous toegeschreven motto huldigend: "Ik heb het nog nooit gedaan dus ik denk dat ik het wel kan."

Er is veel te doen om tuchtrecht en forensische accountancy, hoewel ik meen dat het aantal zaken nog wel meevalt. Als forensisch accountant heb je skin in the game. Iedereen kan een klacht over de kwaliteit van jouw werk indienen bij de Accountantskamer, tot tien jaar na afloop van de gewraakte klus. Ook als je perfect werk hebt geleverd, kan een partij belang hebben bij het in diskrediet brengen van de kwaliteit van jouw werk. Bijna alle klachten worden in behandeling genomen. In de Accountantskamer geldt in wezen een premisse van schuld, waarbij de klager nauwelijks hoeft te substantiëren; een soort omkering van bewijslast. Het gevolg daarvan is, dat jij mogelijk inhoudelijk moet weerleggen wat niet eens gebeurd is, wat bewijstechnisch zelden mogelijk is. Het risico van een maatregel is daarom relatief hoog, zonder dat sprake hoeft te zijn van fatale fouten. De enige remedie is je werk minutieus goed te verrichten, wat eigenlijk ook het doel is van het tuchtrecht. Daarom, alweer een goede reden de beschreven karaktereisen serieus te nemen.

En hoe nou verder?

Ik moet eerlijk zijn, mijn loopbaan heeft van toevalligheden aan elkaar gehangen. Het is mij allemaal een beetje overkomen. Anderen wisten veelal beter waarvoor ik deugde dan ik zelf. Maar toen ik ook zelf doorhad waarvoor ik deugde, ben ik er wel voor gegaan. Leven en loopbaan zijn maar zeer beperkt maakbaar en zelfkennis wordt schromelijk overschat.

'Ik vrees dat het voor het individu momenteel niet eenvoudig is met succes voor een loopbaan te kiezen in het forensisch accountantsberoep.'

Ik vrees dat het voor het individu momenteel niet eenvoudig is met succes voor een loopbaan te kiezen in het forensisch accountantsberoep. Dat zou anders moeten worden. Ik zie vooral een rol voor de grotere accountantsorganisaties om die ambities te kunnen verwezenlijken.

Ik zou graag zien dat alle grotere accountantsorganisaties (en de NBA!) een inspanning zouden leveren om te overwegen hoe zij aan de toenemende maatschappelijke vraag naar forensische accountantsexpertise een bijdrage kunnen leveren. En al zouden zij maar over enkele geschoolde medewerkers beschikken, die in samenwerking met andere kantoren hun kwaliteit op peil houden, dan zal je zien dat er een echt beroep gaat ontstaan en dat de vraag naar jonge, nog onervaren kandidaten zal toenemen. Er zijn genoeg geïnteresseerden die het willen proberen.

Beluister ook de Vitamine A-podcast met Peter Schimmel.