Paul Koster

Het schaakspel bestond al bijna duizend jaar toen, volgens schaakhistorici, tussen 1470 en 1495 de belangrijkste verandering in de geschiedenis van het spel werd geïntroduceerd. De koningin kreeg volledige bewegingsvrijheid en werd door de verandering de machtigste steen op het bord en de lopers kregen eveneens (diagonaal) meer vrijheid. Dat was de game changer die het schaakspel een nieuwe impuls gaf en ook nodig had en maakte dat het spel zeshonderd jaar later nog steeds gespeeld wordt.

Game changer met accent op judgment

In 2022 staat de accountancy ook voor een (noodzakelijke) game changer van het beroep. Een game changer mede als antwoord op de opdracht van de minister van Financiën aan de kwartiermakers om het beroep minder kwetsbaar te maken door serieuze kwaliteitsverbetering en het belangrijke beroep daarmee toekomstbestendiger te maken. Mijn stelling is dat een directere en bredere rol van de accountant op die toekomstgerichte kant met alle onzekerheden en ontwikkelingen, veel duidelijker moet worden betrokken in de scope van de jaarcontrole (desnoods via wetgeving) en uiteindelijk moet leiden tot een integrated assurance op het jaarverslag.

De kern van het beroep is volgens een onderzoek van professor Ramanna al decennia lang backward looking, zoals beschreven in het Brydon-rapport over de kwaliteit van de audit uit 2019, waarbij de gedane transacties worden geverifieerd. Maar in zekere zin behelst die rol in de woorden van Ramanna ook het vooruitkijken naar de toekomst, waarbij de accountant de assumpties van het management toetst. Hierbij komt het aan op judgment en de professionele kritische houding van de accountant.

Traditionele verslaggeving minder relevant, accentverschuiving in de controle

De accountant moet meer bewegingsvrijheid krijgen, naast zijn wettelijke controlemandaat, om aan die aspecten van de toekomst van de onderneming meer zwaarwegende aandacht en zijn oordeel te kunnen geven. De markt heeft in deze tijd veel meer belangstelling en aandacht voor onderdelen die buiten de traditionele verslaggeving liggen en die van grote invloed (kunnen) zijn op de levensvatbaarheid van de onderneming. Dat vraagt een diepere kennis bij de accountant van het businessmodel van de onderneming, met identificatie van de risico's en onzekerheden voortvloeiend uit de strategie.

'De markt heeft in deze tijd veel meer belangstelling en aandacht voor onderdelen die buiten de traditionele verslaggeving liggen.'

Een duidelijk voorbeeld van een toekomstgericht aspect met grote impact op de strategie, continuïteit en waarderingsgrondslagen, is de klimaatverandering. De daaruit voortvloeiende onzekerheden kunnen de houdbaarheid van een huidig businessmodel en de financiële huishouding danig en abrupt aantasten. Denk bijvoorbeeld aan verlies van mogelijkheden van verzekering van locaties (overstromingsgevaar) en activiteiten (bouw) en waterschaarste, waar grootwaterverbruikers grote gevolgen van kunnen gaan ondervinden. Schaarse grondstoffen kunnen prijsstijgingen meemaken van honderden procenten, zoals in het afgelopen jaar gebeurde met gas en lithium, met directe gevolgen voor het voortbestaan, ofwel de viability, van de onderneming. De financiële verslaggeving waar de accountant zich traditioneel op richt heeft vele elementen die sowieso niet alleen met het verleden hebben te maken, maar ook juist worden beïnvloed door ontwikkelingen en onzekerheden in de toekomst. De financiële en bedrijfstechnische gevolgen daarvan zijn vaak nog niet in volle potentiële omvang in de financiële overzichten zichtbaar.

'Een expliciete accentverschuiving van de controle naar de toekomstgerichte aspecten voorziet in een groeiende behoefte van investeerders en andere stakeholders.'

Maar waarderingen van meerdere balansposten zijn direct afhankelijk van een inschatting van de toekomstige ontwikkelingen en onzekerheden op basis van de assumpties van het management. De accountant bepaalt natuurlijk niet de strategie van de onderneming, maar moet in staat zijn om het management te challengen op de assumpties in de strategie, daar voldoende kennis kunnen etaleren en eventuele zwakke punten kunnen waarnemen en adresseren opdat de onderneming daar ook van profiteert. Een expliciete accentverschuiving van de controle naar de toekomstgerichte aspecten voorziet dus ook in een groeiende behoefte van investeerders en andere stakeholders. De huidige tijd, met zwaarwegende geo-politieke, sociale en economische veranderingen naast de klimaatveranderingen, duwt de accountant in die bredere nieuwe richting, om zijn inhoudelijke waarde voor de maatschappij en de onderneming te behouden.

Audit planning nieuwe stijl

Bovenstaande ontwikkelingen leggen een zwaarder accent op de auditplanningsfase. Deze zal veel gestructureerder in moeten gaan op de complexe omgeving waarin ondernemingen anno 2022 opereren. Auditscope, auditplan en team samenstelling moeten meer worden afgestemd op de snel toenemende en veranderende onzekerheden alsmede specifieke ontwikkelingen in de omgeving van de auditcliënt, dan gebruikelijk was in de traditioneel beperktere backward-looking taak van de accountant.

Een diepere en gestructureerdere informatievergaring is anno 2022 onontkoombaar voor een beter en actueel begrip van de onderneming en de omgeving waarin deze opereert, zoals ook in de nieuwe controlestandaard 315 duidelijk naar voren komt. De kwartiermakers kijken heel specifiek naar de levensvatbaarheid van de onderneming als een nieuw gebied, waar de accountant langer vooruitkijkt (tussen drie en vijf jaar) dan de twaalf maanden (als traditionele maatstaf voor de continuïteit) en breder beoordeelt of de onderneming levensvatbaar is.

'De balans anno 2022 is van een heel andere orde dan 25 jaar geleden.'

De jongere generatie accountants zal ook een belangrijkere rol kunnen (moeten) gaan spelen. Die generatie brengt bijvoorbeeld meer kennis en ervaring op bepaalde gebieden dan aanwezig bij de oudere generatie, die vaak de audit-planning fase domineert. Dit speelt bijvoorbeeld bij de opkomst van fintech, blockchain en het gebruik van sociale media, die in huidige businessmodellen van prominent belang zijn bij het evalueren van de toekomstbestendigheid van het businessmodel. Het team in de auditplanning zal dus meer gebruik moeten gaan maken van die kennis, wat de traditionele kennispyramide doorbreekt.

Invloed van immateriële activa

De balans anno 2022 is van een heel andere orde dan 25 jaar geleden. De waarde van veel nieuwkomers en snel groeiende ondernemingen wordt voor tachtig procent bepaald door immateriële activa. Waar de accountant vroeger een groot deel van balans dekte met de controle op de materiële activa, met voorraadopnames en een onroerend goed waardebepaling en andere standaard procedures, ligt dat anno 2022 heel anders. Ondernemingen die 25 of 50 jaar geleden actief waren kenden ook onzekerheden, maar de houdbaarheid van hun businessmodel was duidelijk langer en minder kwetsbaar. De accountant ziet daarmee ook zijn rol veranderen.

Business model en toenemende onzekerheden dwingen accountant tot dynamische audit planning

Ondernemingen kunnen tegenwoordig onverwacht worden geconfronteerd met disruptie door een nieuwkomer, explosieve prijsstijgingen of met verstrekkende sancties zoals recentelijk met Rusland, dan wel nieuwe beperkende regelgeving. Altria (voorheen Philip Morris), sigarettenproducent sinds 1847, zag in 2017 nieuwkomer Juul opdoemen, die zo bedreigend was dat zij een bod deed om Juul voor honderd procent over te nemen voor bijna dertien miljard dollar; een bod dat werd afgewezen. Juul, dat een alternatief voor rokers aanbood, vormde een bedreiging voor de traditionele sigaret. De overname werd daardoor intern zelfs gezien als het binnenhalen van het paard van Troje. In 2018 werd toch door Altria voor dertien miljard dollar een 33 procent belang in Juul genomen. De acceleratie in veranderingen, met majeure consequenties voor de levensvatbaarheid, werd duidelijk toen Juul door de Amerikaanse toezichthouder werd bevolen de verkoop van hun explosief gegroeide vaper-alternatief te beperken. De waardering van de 33 procent in Juul, gekocht voor $13 miljard, is intussen gedaald tot $450 miljoen.

'In alle discussies rond de toekomst van de accountant blijft de noodzaak en relevantie van de veranderende en bredere rol van de accountant onderbelicht.'

Een accountant moet dus anno 2022 in de auditplanning dit soort ontwikkelingen en dreigende onzekerheden eigenstandig op waarde kunnen inschatten en beoordelen waarmee hij of zij het management kan challengen op de assumpties en de mogelijke invloed op waarderingen voldoende aandacht geven. Peter Drucker zei het ooit zeer pakkend: "The question that faces the strategic decision-maker (en dus ook de accountant in zijn toetsende rol) is not what the organization should do tomorrow", maar "What do we have today to be ready for an uncertain tomorrow?" Een wijsheid waar Altria naar had kunnen acteren en de accountant mee zal moeten werken. Ongetwijfeld zijn sommige accountants al op dat meer toekomstgerichte niveau bezig. Maar in alle discussies rond de toekomst van de accountant blijft de noodzaak en relevantie van de veranderende en bredere rol van de accountant, als antwoord op deze complexe omgeving, onderbelicht.

Betere marktgerichte transparantie

Het voorbeeld van Juul brengt ook een ander essentieel punt naar voren. De accountant heeft onder de huidige regelgeving slechts zeer beperkte mogelijkheden om de markt eigenstandig houvast te geven over zijn judgment op de onzekerheden door de snel veranderende omgeving. Er is de laatste jaren al heel veel verbeterd met de key audit matters-paragraaf, een bredere controleverklaring en de toelichting die de accountant bij de jaarlijkse vergadering moet geven, hoewel dat laatste nog duidelijk aan belang kan winnen. Maar aandeelhouders en andere stakeholders kijken zoals gezegd meer naar de 'niet-financiële informatie', de informatie die naast de jaarrekening door het management en de commissarissen wordt verstrekt. Daarnaar wordt wel gekeken door de accountant, maar dat moet leiden tot een (beperkte) assurance en dat het strookt en consistent is met de jaarrekening en toelichting daarop.

Maar de accountant kan op het gebied van de niet-financiële informatie soms fundamenteel van mening verschillen met de directie, zowel met de verwoording als met de gehanteerde assumpties. Hier wordt de rechte rug van de accountant soms zwaar getest en wordt door aanhoudende druk van de cliënt de uiteindelijke verwoording soms niet aangepast. Slechts bij een materieel onjuiste voorstelling of onzorgvuldige voorstelling van zaken kan de accountant zelf druk uitoefenen. De bestaande escalatieladder die de accountant dan kan volgen om de in zijn ogen noodzakelijke aanpassingen door te voeren en te communiceren met de markt, biedt te weinig mogelijkheden om de markt eigenstandig in uitzonderlijke situaties over zijn visie te informeren.

Die op zich terechte wettelijke zware beperkingen rond de communicatie van de accountant vragen een heroverweging in deze complexe tijd. De informatie over onzekerheden en risico's rondom klimaatverandering zijn een sprekend voorbeeld waar de gebruiker van de jaarverslaggeving enorm zou winnen met het kennis kunnen nemen van de afwijkende inzichten van de accountant. Hier moet de mogelijkheid worden geboden dat de accountant, in aanvulling op de key audit matters, een aparte paragraaf in de niet-financiële sectie van het jaarverslag krijgt, om genuanceerd zijn visie op de door het management gehanteerde assumpties toe te lichten. De gebruiker kan dan zelf uitmaken wat dat voor hem of haar betekent.

Nieuwe eisen aan opleiding

Het is duidelijk dat deze bredere rol van de accountant ook nieuwe eisen zal stellen aan de opleiding en permanente educatie. Een aspect dat extra aandacht verdient, omdat de snelle ontwikkelingen bijvoorbeeld op technologisch gebied met nieuwe businessmodellen en gevolgen van de klimaatverandering, aanvullende kennis vragen van de accountant.

De accountant kan dan door de client ook meer gezien worden als onafhankelijke gesprekspartner, met oog voor de belangen van de stakeholders, die waarde toevoegt buiten de regels rond accounting standards en integriteit en kwaliteit van de financiële verslaggeving. Dit alles met noodzakelijke training om het (calibrated) professionele skepticism (zoals professor Jasmijn Bol dat typeert) in alle lagen van het auditteam omhoog te tillen.

Pro actieve rol auditcommissie naar accountant

Eén van de zwakkere onderdelen in huidige jaarverslagen betreft het verslag van de auditcommissie. Daarin wordt elk jaar een staccato van platitudes opgesomd, waar de lezer maar weinig wijzer van wordt. Bij de discussie over noodzakelijke kwaliteitsverbeteringen van de accountantscontrole mag de rol van de auditcommissie niet onbesproken blijven. De auditcommissie speelt een belangrijke rol als adviesorgaan van de raad van commissarissen aangaande de accountantscontrole. De commissie is bovendien nauw betrokken bij de voordracht voor benoeming van de accountant en het overleg met de accountant ten tijde van de controle, alsmede de beoordeling van de accountant.

'Bij de discussie over noodzakelijke kwaliteitsverbeteringen van de accountantscontrole mag de rol van auditcommissie niet onbesproken blijven.'

Volgens de huidige corporate governance code "strekt de rol van de auditcommissie zich in beginsel niet uit tot het toezicht op de identificatie door het bestuur van de bij de strategie behorende risico's en onzekerheden". Maar de auditcommissie moet volgens die code het auditproces beoordelen. Het zou voor een zinvolle beoordeling van dat auditproces bij de geschetste bredere rol van de accountant nuttig zijn, als de auditcommissie jaarlijks ook eigen initiatief neemt bij de identificatie van risico's, onzekerheden en incidenten in de omgeving waar de onderneming opereert. Zo kan een beter gestructureerd overleg met de accountant leiden tot onderbouwde suggesties voor een eventuele uitbreiding of accentverschuiving in de auditscope.

Uiteraard laat dit alles onverlet dat het bestuur van de onderneming verantwoordelijk is voor de identificatie van de bij de strategie behorende risico's en de vaststelling van de risicobereidheid. En dat de accountant verantwoordelijk is voor de reikwijdte van de accountantscontrole en gehanteerde materialiteitsgrens. Maar juist bij het toepassen van een meer toekomstgerichte controle-activiteit, zoals hierboven toegelicht, maakt een strakker en intensiever samenspel tussen de auditcommissie en de accountant vanuit het oogpunt van kwaliteitsverbetering waardevol.

De markt anno 2022 vraagt van de accountant een bredere aangepaste rol met meer bewegingsruimte, waar de maatschappelijke rol van de accountant (gebaseerd op de leer van het gewekte vertrouwen) tot zijn volle recht komt. En waar de auditcommissie waarde toevoegt aan het controleproces, door eigen initiatieven qua omgevingsverkenning en in het jaarverslag over zijn rol helder verantwoording af te leggen.

Bredere rol, betere communicatie, strakkere samenwerking

De koningin op het schaakbord met meer bewegingsvrijheid, was de sleutel tot het blijvende succes van het schaakspel. De accountant met meer gerichte bewegingsvrijheid en aangepaste communicatiemogelijkheden bij verschillen van inzicht, naast een strakker gedefinieerde rol van de auditcommissie, kan die sleutel bieden tot blijvende verbetering van de accountantscontrole, minder incidenten en meer vertrouwen in de informatieverstrekking van de onderneming in een uiterst complexe omgeving.

'Zonder aanpassingen zal de wettelijke controle zoals wij die kennen steeds meer aan waarde inboeten.'

Andrew Carnegie zei het als volgt: "I can stand to lose money, I cannot stand to be surprised." Het voorkomen van surprises door langdurige (veel te laat ontdekte) fraude- en corruptie-incidenten en onverwachte faillissementen, terwijl alle tekenen op rood stonden, moet met de suggesties van de kwartiermakers en de bredere rol van de accountant de wetgever daar waar nodig aanzetten tot het scheppen van die grotere bewegingsvrijheid.

Het gevoelige samenspel tussen onderneming en accountant vraagt ook van de ondernemingsleiding de bereidwilligheid om samenwerking tussen executive en accountant aan uitdagende tijden aan te passen. Zonder aanpassingen zal de wettelijke controle zoals wij die kennen steeds meer aan waarde inboeten, terwijl het belang van een onafhankelijk accountantsoordeel op een breder vlak steeds acuter wordt.