Arnout van Kempen

The best way to predict your future is to create it.
(Abraham Lincoln)

Aan het begin van het huidige millennium werd het accountantsberoep in Nederland opgeschikt door een reeks internationale en nationale audit failures, die het beroep op haar grondvesten deden schudden. Het ooit roemrijke kantoor Arthur Andersen viel als een kaartenhuis om. In Nederland was de verslaggevingsfraude bij Ahold een enorme klap in het gezicht van aandeelhouders en het maatschappelijk verkeer. Wetgevers over de hele wereld grepen in.

Nederland deed dat via de Wet toezicht accountantsorganisaties (Wta). De Autoriteit Financiële Markten (AFM) werd toezichthouder op een beroep dat al een eeuw gewend was aan zelfregulering. Het was een beroep van notabelen, veelal mannen en een enkele vrouw, in pak, de stropdas was nog de absolute norm. Het was vooral een beroep van zelfgenoegzaamheid en navelstaren. Waar niet de vraag werd gesteld "Wat vragen onze stakeholders van ons?" maar "Hoe leggen we de stakeholders nog eens uit dat ze het verkeerde vragen, waardoor er een verwachtingskloof is?".

De vraag was niet wat wij konden doen voor de wereld, maar hoe wij meer konden verdienen aan de wereld. Audit was "een commodity" waarvan je niet blij werd, maar waarmee je wel een prachtige glijbaan naar je klant kon bouwen om allerhande dure consultants naar binnen te laten glijden.

Nou ja, zo zwart-wit was het niet misschien, maar There was something rotten in the kingdom of Accountancy (vrij naar Hamlet).

Het beroep werd nog geregeerd door twee beroepsorganisaties, die elk op verschillende wijze vooral verzet voerden tegen het wassende water dat zich verzamelde rond het beroep. Weinig Dylan-fans onder de accountants, die hadden kunnen waarschuwen dat het beroep moest leren zwemmen:

Come gather 'round people
Wherever you roam
And admit that the waters
Around you have grown
And accept it that soon
You’ll be drenched to the bone.
If your time to you
Is worth savin'
Then you better start swimmin'
Or you'll sink like a stone
For the times they are a-changin'
(Bob Dylan)

In tegendeel. Het duurde jaren waarin het beroep zich vooral een onschuldig slachtoffer toonde, boos wees naar de overheid, pruilend verkondigde dat er toch echt niets structureel mis was. Uit eigen waarneming zou ik kunnen verhalen over de volstrekte arrogantie waarmee vanuit het beroep gereageerd werd richting de AFM en haar medewerkers. Medewerkers die door hun eindbaas Arthur Docters Van Leeuwen overigens prima hierop waren voorbereid en met één heldere boodschap op pad werden gestuurd: "Onze eerste en voornaamste taak is het accountantsberoep leren there is a new sheriff in town."

In de eerste jaren van verzet, tegenwerking en ontkenning groeide heel langzaam ook een bereidheid tot meewerken en acceptatie. Niet geheel toevallig namen de grote internationale kantoren, Deloitte voorop, de leiding. Deloitte werd inmiddels immers bevolkt door oud-Andersen-mensen die al hadden ervaren hoe mis het kan gaan in de wereld van op het oog onaantastbare kantoren. Het NIVRA volgde al snel, NOvAA had van het begin af aan wat minder verzet geleverd, maar maakte ook nooit echt een opvallende ommezwaai; tot beiden uiteindelijk fuseerden in de NBA.

Het is in deze context dat de nieuwe wereld voor accountants ontstond, waarin extern toezicht een vanzelfsprekendheid werd. Maar ook waarin op het beroep gehamerd bleef worden. Na de boekhoudschandalen kwamen de enorme reddingsoperaties in de financiële crisis die de belastingbetaler onvoorstelbaar veel kostten. Natuurlijk werd ook naar de accountants gekeken, die onvoldoende gewaarschuwd hadden voor de spectaculaire risico's die banken in hun balansen of juist off-balance hadden verstopt of zelf niet hadden begrepen. Vanuit de politiek roerden mensen als Ronald Plasterk en vooral Henk Nijboer zich. Binnen het beroep stonden diverse vooral van de grote kantoren onafhankelijke sprekers op, met Marcel Pheijffer als de opvallendste en meest gehoorde. Commissie na commissie werd gevormd, door de beroepsorganisatie en door de wetgever, en keer op keer werden nieuwe maatregelen bedacht, nieuwe verwijten geuit en bekende stokpaardjes bereden. 

Geheugen

Je zou je kunnen afvragen: waarom heeft het beroep nooit eens de tijd genomen om na te denken over de toekomst, over de ontwikkelingen die binnen de context zoals hiervoor geschetst het beroep zouden gaan bepalen? Waarom heeft het beroep of de beroepsorganisatie geen analyse van een mogelijke toekomst gemaakt, zodat op de te verwachten ontwikkelingen kon worden ingespeeld?

Die vraag zou niet gek zijn, maar zou vooral getuigen van een slecht geheugen. In 2008 kreeg Nart Wielaard in het kader van een groter project van het NIVRA opdracht om, op basis van een reeks interviews met kantoordirecteuren en andere prominenten uit het beroep, een toekomstbeeld te schetsen. Hij deed dit in de vorm van het jaarverslag 2020 van ZILCH, het grootste accountantskantoor in 2020. Wie bij de bijeenkomst waar dit werd gepresenteerd aanwezig was, ontving een papieren editie, in een metalen kaft met een sticker met daarop de tekst 'Pas weer openen in 2020!'. U begrijpt, het is nu twaalf jaar later en ik heb mijn exemplaar geopend. Mocht u geen exemplaar hebben, u kunt het als pdf inzien op deze website. 

Het is aardig om te zien hoe veel kan gebeuren in toch "maar" twaalf jaar. Alle 63 pagina's bespreken is veel te veel voor één artikel, maar het geheel is zo vlot leesbaar dat ik genoegen durf te nemen met een kleine bloemlezing. U zult zelf graag het hele verslag lezen, glimlachen over sommige gedachtes, u verwonderen over de correctheid van andere ideeën. Ik beloof u in ieder geval een bijzonder prettig leesbaar verhaal. Nart Wielaart is van huis uit dan wel accountant, zoals in het jaarverslag van ZILCH duidelijk blijkt, hij is vooral een erg prettige schrijver.

'Het door ZILCH beschreven effect van toetreding door nieuwe partijen is wel degelijk denkbaar.'

Om niet om te komen in details heb ik een top drie van totale misrekeningen en een top drie van opmerkelijk goede voorspellingen gemaakt. Bedenk overigens, dit zijn de voorspellingen en misrekeningen van de veertien zwaargewichten en kenners uit 2008.

Hoe ver kan je er naast zitten?

1. Op de eerste plaats zou ik toch wel de voorspelling willen zetten dat de big four in 2015 aan een megaclaim ten onder gaan en alleen kunnen voortbestaan door ingrijpen van de SEC.
   Dit ingrijpen zou vervolgens leiden tot een inperking van de aansprakelijkheid voor audit firms, waardoor die markt beter toegankelijk wordt voor kleinere kantoren. Van een dergelijke megaclaim is nooit sprake geweest en van beperking van de aansprakelijkheid evenmin. Maar ook al is de voorspelling bepaald niet uitgekomen, er zit wel een interessante gedachte achter. De AFM, de CTA en nu ook de minister van Financiën denken wel degelijk na over de structurering van de markt, om zo tot meer toetreders en meer kwaliteit te komen. De gedachte dat de markt positief geherstructureerd kan worden door de aansprakelijkheid in te perken is daarbij niet in beeld, maar het is wel degelijk een realistisch idee. Het is ook politiek volstrekt contra-intuïtief: falende kantoren belonen met een bescherming tegen aansprakelijkheid. Maar het door ZILCH beschreven effect van toetreding door nieuwe partijen is wel degelijk denkbaar.
2. De eeuwige belofte van XBRL en Continuous Assurance.
   Je hebt van die begrippen die al heel lang bestaan, waar al heel lang dure congressen mee worden gevuld en waarvan al heel lang opmerkelijk weinig terecht komt. In 2020 zou je blockchain, machine learning en big data kunnen noemen. Termen die kwamen en alweer gingen. De belofte van realtime financiële informatievoorziening door XBRL zit in diezelfde hoek. Maar de meest prominente is toch wel continuous assurance. Zelf hoorde ik het begrip voor het eerst in 1993 en toen gonsde het kennelijk al een tijdje rond. In 2008 was het mooi voor een toekomstvoorspelling over 2020. En in 2020 is het nog steeds niet veel meer dan een mooie term.
3. De Chinezen komen!
   In het jaarverslag van ZILCH klinkt een in 2008 vaker gehoord verhaal door. China is bezig met een opmars als economische grootmacht en dat zal op den duur ook betekenen dat naast de Angelsaksische big four een of meer grote Chinese audit firms zullen verschijnen. Bij ZILCH heet dat kantoor Kazudoi.

'Het hele jaarverslag van ZILCH ademt een focus op milieu, verkleinen van de footprint, duurzaamheid.'

Ondanks uitstekende hulp van Google heb ik niet kunnen ontdekken of de naam Kazudoi wellicht een grapje of een verwijzing bevat die voor Chinees-sprekers te begrijpen is; feit is in ieder geval dat de hegemonie van de Angelsaksische audit-wereld niet doorbroken is vanuit China. Sterker nog, de handelsoorlog tussen de VS en China lijkt de acceptatie van China als meer dan een productie-powerhouse in de wereld verder afgeremd te hebben.

Hoe heb je dat zo goed voorzien?

1. De opkomst van de zzp-accountant.
   Het bedrijfsmodel van ZILCH draait volledig rond zzp-ers en/of “aangesloten kantoren”. Naar buiten toe één organisatie, maar achter de voorgevel allemaal kleine aanbieders. Het beschreven model doet sterk denken aan de huidige big four. Allemaal hetzelfde logo op de gevel, maar in de praktijk weten we allemaal dat KPMG Nederland en KPMG Uruguay behoorlijk verschillen.
   Het model van ZILCH gaat echter veel verder en voorspelt een trend die we gezien hebben in de praktijk. Ook al presenteert een kantoor zich als één organisatie, de binding tussen kantoor, partners en medewerkers is veel losser geworden door een sterk gegroeide flexibele schil. In 2020 is het volstrekt normaal om als zzp-er accountant je diensten aan een kantoor ter beschikking te stellen.
2. Doorzetten van de niet-fysieke verbinding.
   ZILCH hanteert hologram-technologie voor de communicatie tussen al haar members. Alles op het Android-platform. Oké, niet Android, maar iOS is de dominante partij. En hologrammen zijn technisch toch wat ingewikkelder dan in 2008 bedacht. Maar we zien wel dat de webcam en groot beeldscherm normaal geworden zijn in de spreekkamers van heel veel accountants. En sinds de coronacrisis blijkt dat we met ons allen prima vanuit thuis kunnen tele-vergaderen.
3. Het hele jaarverslag van ZILCH ademt een focus op milieu, verkleinen van de footprint, duurzaamheid. Zowel in het bewustzijn van de organisatie zelf, als in specifieke dienstverlening.
   Hoewel de echte doorbraak in accountantsland er nog niet is, mag toch wel vastgesteld worden dat deze gaande is. Van de verduurzaming van kantoorgebouwen en wagenparken tot de specifieke dienstverlening aan klanten; “groen” is niet meer iets voor geitenwollensokken, maar past prima bij het driedelig grijs met stropdas. Ook al is de stropdas ook een beetje de weg van de dodo aan het gaan.

Tenslotte: een easter-egg van de auteur

Persoonlijk moest ik wel lachen om een klein detail. Alle namen van leden van de board en van het supervisory committee van ZILCH zijn fictief, als ik goed gezocht heb. Op één uitzondering na: Larry Page, oprichter van Google, is toezichthouder van ZILCH.

Ik weet het niet zeker, maar ik denk dat hierin niet de geïnterviewden zichtbaar zijn, maar auteur Nart Wielaard zelf, die in het verleden interessante observaties deed over de democratisering van de auditfunctie en de overbodigheid van de beroepsauditor, in een wereld van oneindige informatiebeschikbaarheid en een goede zoekmachine.