Lex van Almelo

De Heilige Stoel vindt de veroordeling van de Romeinse 'bouwmagnaat' Proietti historisch. En dat is goed te begrijpen, want zij heeft een lange en roerige voorgeschiedenis.

Als bankier Roberto Calvi in 1982 aan een touw onder de Londense Blackfriars' Bridge wordt gevonden met stenen in jas- en broekzak, neemt de publieke belangstelling voor de banden van het Vaticaan met de mafia toe. Calvi was hoofd van de Banco Ambrosiano, een bank waarin zowel het Vaticaan als de mafia veel geld hadden zitten. Als de bank failliet gaat - omdat 1,3 miljard dollar is verdwenen - betaalt het Vaticaan een schadevergoeding van 250 miljoen dollar aan slachtoffers. De mafia zou Calvi hebben laten vermoorden vanwege de gevoelige verliezen. In de nasleep van het faillissement wordt Paul Marcinkus, de verantwoordelijke kardinaal, strafrechtelijk vervolgd, maar niet bestraft. Als Vaticaans kardinaal geniet hij strafrechtelijke immuniteit.

Religieuze werken

Wanneer wij René Brülhart spreken in Brussel, bij een seminar over de bestrijding van financiële criminaliteit, zegt hij dat omkijken "niet zo erg zinvol" is. Toch even de voorgeschiedenis. In 1942 stelt Paus Pius XII het Istitute per le Opere Religione (IOR) in om de inkomsten van donaties, aflaten en (on)roerende bezittingen beter te beheren.

Bankiers doen het werk onder toezicht van kardinalen. Vaticaanstad is een soevereine staat en het instituut hoeft zich niet te onderwerpen aan het toezicht en de restricties voor Westerse banken. Journalist Gerald Posner beschrijft in Gods Bankers's hoe het IOR bij gebrek aan toezicht al snel de perfecte plaats wordt om gestolen oorlogsbuit en ander fout geld te stallen.

'Vaticaanstad is een soevereine staat en het instituut hoeft zich niet te onderwerpen aan het toezicht en de restricties voor Westerse banken.'

Ook na de Tweede Wereldoorlog blijft het IOR een aantrekkelijke offshore bank voor zwart en crimineel geld. Prelaten en leken gebruiken rekeningen voor politieke donaties, corruptie, witwassen en verduistering. Aan het begin van eenentwintigste eeuw willen Westerse banken, die de regels moeten naleven om witwassen en terrorismefinanciering tegen te gaan, geen IOR-geld meer over hun rekeningen laten lopen waarvan de herkomst onduidelijk is.

Onder deze druk stelt Paus Benedictus XVI eind 2010 de Autorità di Informazione Finanaziaria (AIF) in, die in 2011 van start gaat op basis van de eerste Vaticaanse anti-witwaswetgeving. De AIF houdt toezicht op het IOR en het monitoringsysteem voor financiële transacties in Vaticaanstad. De eerste AIF-president is een kardinaal.

Benedictus vraagt in 2011 aan Moneyval om het stelsel van de Heilige Stoel en Vaticaanstad tegen het licht te houden. Moneyval is het comité van de Raad van Europa dat maatregelen tegen witwassen en terrorismefinanciering evalueert. Het comité beveelt aan de AIF te reorganiseren. In augustus 2013 neemt Benedictus' opvolger Paus Franciscus de Moneyval-aanbevelingen over in zijn Motu Proprio, zijn pauselijke brief.

"De AIF rapporteert rechtstreeks aan de paus", aldus René Brülhart. "We hebben een dubbelfunctie. De eerste is die van Financial Intelligence Unit (FIU) met alle bevoegdheden die een FIU heeft. Daarnaast zijn wij financieel toezichthouder die prudentieel en gedragstoezicht houdt op het IOR."

'Het is belangrijk dat we voorspelbaar en transparant zijn.'

De oud-advocaat was acht jaar lang hoofd van de FIU-Liechtenstein en enkele jaren vice-voorzitter van de wereldwijde koepel van FIU's. Brülhart begint per 2013 als directeur van de AIF. In 2014 benoemt Paus Franciscus hem tot niet-uitvoerend bestuursvoorzitter. Vanwege zijn looks en maatpakken wordt Brülhart wel getypeerd als 'de James Bond van de financiële wereld'. Die vergelijking doet zowel de flamboyante Bond als de behoedzame Brülhart te kort.

Voorspelbaar en transparant

Brülhart heeft naar eigen zeggen "alle bevoegdheden" die FIU's en financiële toezichthouders behoren te hebben volgens de internationale normen. "We kunnen als dat nodig is ter plaatse inspecties uitvoeren bij het IOR." Ook onverwacht, als dat nodig is, benadrukt hij. "Maar normaal gesproken kondigen wij onze bezoeken aan. Het is belangrijk dat we voorspelbaar en transparant zijn."

Volgens sommige media zou door de APSA, de administratie van de Heilige Stoel, in 2014 nog op grote schaal zijn witgewassen. "Die bewering over witwassen is onjuist", stelt Brülhart. "APSA viel tot eind 2015 ook onder AIF-toezicht. Maar sinds 2016 omvat het toezicht alleen instellingen die financiële activiteiten uitvoeren op professionele basis. En het IOR is de enige die dat doet. APSA en andere instanties vallen wel onder de meldingsplicht tegen witwassen en terrorismefinanciering.

'We delen informatie over verdachte transacties met andere FIU's, bijvoorbeeld die van Nederland en Luxemburg.'

We verwerken meldingen en maken diepgaande risico-analyses. We delen informatie over verdachte transacties met andere FIU's, bijvoorbeeld die van Nederland en Luxemburg, en met lokale autoriteiten in Vaticaanstad, zoals de Gendarmerie. Als wij op grond van onze analyse vermoeden dat een transactie verdacht is, geven wij de melding door aan de Promotor of Justice, de procureur-generaal van het Vaticaan."

Brülhart studeerde enige tijd in Nijmegen. Naar Nederlandse maatstaven combineert de AIF de functies van de DNB, AFM en FIU, al kan de AIF geen boetes opleggen. Vraag is of dat een wenselijke combinatie is. "De AIF is maatwerk voor het Vaticaan. In tegenstelling tot Liechtenstein is Vaticaanstad geen financieel centrum, want buiten het IOR zijn er geen professionele financiële dienstverleners", aldus Brülhart. "Het IOR is ook geen echte bank, omdat het bijvoorbeeld geen leningen verstrekt. Het IOR beheert vermogens voor zijn cliënten. Verder levert het betaaldiensten voor de Heilige Stoel en gelieerde entiteiten, voor religieuze ordes en andere katholieke instituten, voor geestelijken en werknemers van de Heilige Stoel en voor geaccrediteerde organisaties. U kunt er geen rekening openen."

Back to normal

In 2017 daalde het aantal meldingen van verdachte transacties naar 150, het niveau van 2014; terwijl er in 2015 nog 544 verdachte transacties werden gemeld. En in 2017 werd nog maar één keer een banktegoed bevroren, van € 1757,40. Volgens Brülhart is de AIF niet over haar hoogtepunt heen, maar is de daling logisch. "We hebben de eerste jaren hard gewerkt om het stelsel op poten te zetten en dat leverde veel meldingen op. Nu stabiliseert het en gaan we back to normal. De hoeveelheid meldingen neemt af, maar de kwaliteit ervan neemt toe."

'De hoeveelheid meldingen neemt af, maar de kwaliteit ervan neemt toe.'

Bij de laatste evaluatie in 2017 zei Moneyval dat het meldingssysteem functioneert en zowel de AIF als de justitiële autoriteiten internationaal samenwerken. Kritiekpunt was dat er nog steeds geen witwaszaak voor de strafrechter is gebracht en er nog geen tegoeden zijn geconfisqueerd, terwijl er in 2014, 2015 en 2016 jaarlijks miljoenen zijn bevroren. In december 2018 is, zoals gezegd, de eerste veroordeling en eerste confiscatie uitgesproken. "Het stelsel is relatief jong", zegt Brülhart op de vraag waarom het zo lang duurt. "Het is een proces, waarin wij stap voor stap bouwen aan een duurzaam systeem. Voor de openbare aanklager is het vervolgen van dit soort zaken nog iets nieuws."

De AIF-bestuursvoorzitter wil niets zeggen over een strafzaak waarin de manager en dirigent van het beroemde Koor van de Sixtijnse Kapel, een leek en een priester worden verdacht van verduistering, fraude en witwassen. Ook geeft hij geen toelichting op vier zaken die in het AIF-jaarverslag (zie kader) kort worden beschreven. "Ik ben bestuursvoorzitter en houd me niet bezig met de uitvoering."

Op de vraag of Vaticaanstad nu schoon is, antwoordt hij genuanceerd. "Wat is schoon? Wij hebben een transparant systeem ingevoerd, onze procedures en maatregelen kunnen worden gecontroleerd en wij leggen verantwoording af. Belangrijk is dat we de instrumenten hebben om alle verboden financiële activiteiten te bestrijden."

Notedop

De AIF heeft een paar accountants in dienst, maar huurt geen extern kantoor in. Brülhart heeft wel een boodschap aan accountants. "Er zijn een heleboel partijen die informatie moeten delen en iedereen heeft zijn eigen rol. Maar de gemeenschappelijke noemer is dat je als onderneming of organisatie reputatieschade wilt voorkomen. Wij hebben al veel vooruitgang geboekt, maar wij kunnen nog beter. Iedereen heeft zijn eigen verantwoordelijkheid. Kijk als accountant goed naar de feiten en cijfers en vraag je af wat die betekenen. Houd daarbij een brede blik en stop met denken in een notedop."