Antje Kuilboer-Noorman

Zou dat helpen, zodat ze beter gaan zoeken, harder gaan doorpakken, sneller gaan melden en rechtere ruggen gaan tonen? Is de eigen tucht misschien gewoon te slap? Dekt men elkaar eerder in het slechte dan in het goede, ter behoud van de eer en goede stand?

De discussie onder nota bene forensische beroepsgenoten, over de mogelijkheden van de controlerend accountant, is opmerkelijk en zet aan het denken. Niet oneens zijn ze het over de publieke taak om objectief en onafhankelijk te verklaren dat een jaarrekening een getrouw beeld moet geven en inzicht moet verschaffen volgens de normen die in ons maatschappelijk verkeer als aanvaardbaar worden beschouwd, conform de opdracht in ons Burgerlijk Wetboek. Wel over de vraag of die taak voldoende is te volbrengen door de controlerend accountant en of nog wel kan worden voldaan aan de hoge verwachtingen van de maatschappij.

Die objectieve en onafhankelijke verklaring verhoudt zich echter nog altijd wat slecht tot de vertrouwelijke, geheimhoudingsplichtige en betaalde opdrachtrelatie tussen controleur en gecontroleerde. Dè voedingsbodem voor allerlei loyaliteitsproblemen, met vele risico's: de bias, de willful of strategic ignorance, de suppressie, gewenning aan de verkeerde druk.

'Het huidige model met de controleverklaring als 'moetje' roept om de verleiding iets liever niet te willen weten.'

Overigens heus niet alleen maar slechte gedachten daarover, want ook de zakelijke, vriendelijke goedmoedigheid en welwillendheid tussen opdrachtnemer en opdrachtgever strooit al zand in de harde objectiviteit. Beide partijen willen in deze afhankelijke relatie iets belangrijks van elkaar: de een wil goed verklaard, de ander wil goed betaald.  Het huidige model met de controleverklaring als 'moetje' roept om de verleiding iets liever niet te willen weten en kweekt een angst of in ieder geval een bepaalde behoedzaamheid voor de waarheid als plicht (Parresia-dilemma*).

Definities en invalshoeken

Ook visies op de definities en te hanteren invalshoeken bij de containerbegrippen 'materieel belang', 'fraude' en 'fouten' vliegen over en weer in de reacties bij de fraude-opinies. Deze termen leiden doorgaans al tot zeer gedetailleerd gediscussieer onder accountants. Men is het zelden helemaal eens; ja ook daarover nog geen consensus. Maar uiteraard wel een 'zero-tolerance' beleid, als het ergens op aankomt, dus…

Want wat is nu materieel en in verhouding tot dat wat getoetst of gewogen moet worden; wie bepaalt dat eigenlijk? En wanneer is er sprake van een fout, een technische denkfout, iets per ongeluk verkeerd geboekt, de afgewogen keuze voor een bepaalde maar achteraf toch fout bevonden methode…? En waar ligt de grens tussen fout en fraude, tussen onbewust of bewust gehandeld? Welke vormen van fraude bedoelen we nu eigenlijk? Bij smeergeldaffaires, grootschalige kasstroomfraude en niet bestaande pretparken kan ik me voorstellen dat bestuurder(s) graag de accountant(s) om de tuin willen leiden. Maar de andere kant op is ook waar: dat bestuurders graag worden geïnformeerd door de accountant over verdachte patronen en transacties in hun organisatie, zodat (werknemers)fraude snel kan worden gedetecteerd en gestopt.

Klassieke fraudeurs zijn vaak zeer geraffineerd. Het is daardoor niet eenvoudig ze te ontmaskeren. Of een gedragswetenschapper dat beter kan dan de accountant? Maar wie moet deze wetenschapper dan precies gaan profilen? Dan zul je toch eerst de verdachte medewerkers moeten lokaliseren binnen de organisatie. Belangrijkste is toch dat de fraude uitkomt, wordt ontdekt. Door wie, extern of intern, door welk controlemodel of algoritme, dat zou er toch niet toe moeten doen, lijkt mij.

Gebeten hond

De maatschappij haalt altijd fel uit naar de betrokkenen wanneer fraude aan het licht komt. De accountant is regelmatig de gebeten hond. Die had het moeten vinden of beter, eigenlijk moeten voorkomen. Bij grote faillissementen wordt de accountant vaak mede beschuldigd, zeker als daarbij fraude wordt ontdekt. En niet zelden krijgt de accountant, zelfs wanneer domweg strategische fouten zijn gemaakt door bestuurders, evengoed een veeg uit de pan. Immers, de continuïteit is een onderdeel van de goedkeurende verklaring. Die accountantsverklaring gaat namelijk over steeds meer dan alleen een controle op juistheid van de cijfermatige informatie die de gecontroleerde openbaar moet maken aan het publiek. Over (te) hoge verwachtingen gesproken!

'Niet zelden krijgt de accountant, zelfs wanneer domweg strategische fouten zijn gemaakt door bestuurders, evengoed een veeg uit de pan.'

"Houd op van accountants het onmogelijke te verwachten", schrijft Peter Schimmel. Dat is begrijpelijk, daar eens flink uiting aan te willen geven. Woordkeuze en ongelukkige vergelijkingen daargelaten is het heel goed om er eens vanaf te willen, van je ongenoegen over die onmogelijk hoge verwachtingen. Wordt de accountant eigenlijk wel genoeg gesteund om aan de verheven verwachtingen te kunnen voldoen, schreef ik al eens eerder. Is er voldoende vangnet om blamefree te kunnen melden voor de parresiastisch accountant, om 'de waarheid als plicht' (parresia) te kunnen volhouden als vertrouwensman van het maatschappelijke verkeer?

En wanneer de accountant nu eens meer zaken publiekelijk aan het licht zou brengen, ontdekte misstanden meldt, aangeeft welke fouten en fraude reeds door controle werden voorkomen, zal de accountant daar dan om worden geroemd, er voor worden bedankt? Helpt dat het maatschappelijk vertrouwen in de accountant te herstellen? Of gaat men de accountant dan juist weer zien als de nare pennenlikker die niets door de vingers ziet, de moraalridder, de hoeder van de staatskas, een verklikker en 'fake-ambtenaar'? De publieke opinie blijft immers een bloeddorstige dictator die zich schaamteloos bedient van willekeur.

'De publieke opinie blijft immers een bloeddorstige dictator die zich schaamteloos bedient van willekeur.'

Het staat wel in de wet en in de doelstelling, schrijft Marcel Pheijffer terecht. Fraude staat centraal en dat schept verplichtingen en verantwoordelijkheden voor de accountant. Fraude ontdekken en voorkomen is een belangrijke ontstaansgrond voor de accountancy. De wettelijke controleplicht is er ook niet voor niets gekomen. Zoeken naar fraude bij reguliere accountantscontroles is zeker geen kul. Ook dat is absoluut waar. Het algemeen belang, de maatschappij dan wel de gebruikers vertrouwen op een jaarrekening die inzicht verschaft en een getrouw beeld geeft van de financiële staat, vrij van afwijkingen van materieel belang als gevolg van fouten of fraude. De accountant moet die zekerheid helpen verschaffen. Niet te makkelijk zijn, maar doorpakken!

Meer steun of meer straf?

Bedrog in jaarstukken is ook echt een strafbaar misdrijf. In het Wetboek van Strafrecht artikel 336 staat: "De koopman, de bestuurder, beherende vennoot of commissaris van een rechtspersoon of vennootschap, die opzettelijk een onware staat of een onware balans, winst- en verliesrekening, staat van baten en lasten of toelichting op een van die stukken openbaar maakt of zodanige openbaarmaking opzettelijk toelaat, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste zes jaren of geldboete van de vijfde categorie." Daar staat de accountant niet bij… is dat misschien nodig? Openbaarmaking van onware cijfers toelaten is bedrog. Een misdrijf dus. Zero tolerance!

Wat zou beter zijn? Meer steun aan de controlerend accountant? Meer 'klokkenluiders'-vangnet voor de accountant die vanuit zijn beroepseer en 'waarheid als plicht' iets wil of eigenlijk moet melden of weigeren goed te keuren, maar moeite heeft met de verkeerde druk en keuzes die daarbij komen kijken? Omzet en kantoorbelang òf baan, inkomen en carrière? Is er een staatskasbudget of opvangsubsidie nodig om de goede accountants te redden? Een positieve stimulans om beter te worden in het detecteren en melden van fraude?

Of moet de wegkijkende, bedrog faciliterende accountant gewoon snoeihard worden gestraft? Wettelijke controleplicht, juiste verantwoording aan de maatschappij: dan ook wettelijk strafbaar bij bewezen opzettelijk bedrog door of medeplichtigheid van de accountant bij of tot dit strafbare feit. Zou dat helpen bij het verminderen van het aantal fraudes dat 'door de vingers glipt' bij de controlerend accountant?

Of meteen maar allebei, meer steun èn meer straf?

Noot
* Parresia is het fenomeen waarbij de spreker zijn vrijheid gebruikt en vrijmoedigheid verkiest boven vaste overtuiging, ook al is hij of zij in de minderheid. Hij verkiest waarheid boven leugens of stilzwijgen, kritiek boven vleierij en morele plicht boven eigenbelang en morele onverschilligheid. De zorg voor zichzelf ten opzichte van geweten en waarheidsplicht veroorzaakt het dilemma.