Lex van Almelo

Nog voordat de accountants en vice-presidenten Sherron Watkins en Cynthia Cooper aan de bel trekken bij Enron respectievelijk WorldCom, kaart accountant en international treasurer Wendy Addison frauduleuze boekhoudpraktijken aan bij de twee directeuren van het Zuid-Afrikaanse LeisureNet. "De deur werd letterlijk voor mij dichtgegooid", aldus Addison. Zij sprak op een seminar dat Transparency International op 29 november organiseerde in Utrecht. 

De directeuren van sportschoolimperium LeisureNet verrijken zichzelf met geld van de onderneming. Het begint met vragen om kleine bedragen aan de caissière en eindigt met de aankoop van een jacht van 27 voet. Omdat zij intern niet wordt gehoord, stapt Addison naar de Zuid-Afrikaanse beursautoriteit. Het sportschoolimperium gaat in 2000 failliet.

Zelf gaat Wendy Addison er ook bijna aan onderdoor. Zij en haar twaalfjarige zoon worden bedreigd en geïntimideerd. Hoewel zij als chartered accountant verplicht is om de kwestie te melden, biedt het recht haar geen bescherming. Ook krijgt Addison geen enkele steun van de Zuid-Afrikaanse beroepsorganisatie voor accountants SAICA. Zij vlucht naar het Verenigd Koninkrijk, waar zij uiteindelijk sociaal-psychologisch onderzoek gaat doen naar onder andere klokkenluiden. Ook zet zij adviesbedrijf SpeakOutSpeakUp op. "Ik zou het zo weer doen. Je moet niet alleen kijken naar de negatieve ervaringen, zoals elf jaar armoe en processen. Ik ben een held genoemd, ik doe nu onderzoek en adviseer over klokkenluiden. Ik ben zo blij dat ik de strijd tegen de angst heb gevoerd en nu niet hoef te leven met spijt."

Veiligheid

In Nederland moeten bedrijven en organisaties met meer dan 49 werknemers een interne meldingsprocedure hebben. Volgens Addison zijn klokkenluidersprocedures vaak een excuus om niets te doen aan de cultuur van de organisatie. "Als je mensen vraagt of zij een misstand zouden melden, zegt 99 procent ja, maar in werkelijkheid doet slechts veertig procent dat."

Een klokkenluiders hotline is volgens Addison te gemakkelijk voor de werkgever en niet de manier om werknemers te laten melden. "Nergens ter wereld wil iemand klokkenluider worden. De organisatie moet echt luisteren naar de melder en de leiders moeten zorgen voor psychologische veiligheid. Voor een cultuur waar mensen terecht kunnen met hun problemen."

'Tweeëntachtig procent van de klokkenluiders ondervindt negatieve gevolgen, zoals ontslag of sociale uitsluiting.'

Hoogleraar gedrags- en prestatiemanagement Michaela Schippers van de Rotterdam School of Management vindt hotlines en structuren niet voldoende voor psychologische veiligheid. "Je moet er dagelijks aan werken. Tweeëntachtig procent van de klokkenluiders ondervindt negatieve gevolgen, zoals ontslag of sociale uitsluiting. Loyaliteit is een zeer belangrijke waarde in de organisatie. Wie die doorbreekt, is een bedreiging voor de groep." 

AIVD

Op korte termijn riskeert de melder/klokkenluider haar of zijn baan en economisch bestaan; zelfs al is de misstand evident en de melding in het belang van de organisatie. Frits Veerman weet er als een van de eerste klokkenluiders in Nederland alles van. Hij werkte bij FDO, dochterbedrijf van VMF Stork, aan het ultracentrifugeproject. Dat is een techniek om uranium op te werken; je kunt er een explosief voor een atoombom mee maken.

In de jaren zeventig verdenkt Veerman zijn uit Pakistan afkomstige collega Abdul Khan van spionage. Khan smokkelt onderdelen en technische informatie over de ultracentrifuge naar Pakistan, dat de kennis later zal verkopen aan Noord-Korea en Iran. Dat is in strijd met de wet, maar kennelijk gewenst om geopolitieke redenen. Na zijn melding krijgt Veerman de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) op zijn dak. En ontslag.

Met zijn duursportmentaliteit - "ik ben er trots op dat ik in 1963 de Elfstedentocht uitreed" - vecht Veerman momenteel voor rehabilitatie. Dat doet hij onder meer met een documentaire die filmer Frans Bromet over hem maakt en die de VPRO vermoedelijk begin 2019 uitzendt. Verder is Veerman blij dat het Huis voor Klokkenluiders zijn kwestie nu onderzoekt.* Maar Bromet gelooft niet in een goede afloop van dat onderzoek. "Het Huis heeft nog geen enkel onderzoek afgerond. Bovendien liep tijdens het onderzoek een AIVD’er rond in het huis om het onderzoek in de gaten te houden." Frits Veerman: "Ik mag nog steeds mijn eigen dossier niet inzien. De zaak is kennelijk nog zo actueel dat ik dat niet mag in het landsbelang."

Bedrijfsresultaten

Klokkenluidersmeldingen zijn een effectief instrument om fraude, witwassen en andere misstanden te ontdekken, stelt compliance adviseur Paul Tijnagel (deComplianceMonitor). Hij was compliance officer bij Siemens, dat in het kader van een megaschikking wegens omkoping een klokkenluidersprocedure moest invoeren. Volgens Tijnagel moet het management niet achter de melder aangaan, maar de - anonieme - melding serieus nemen. Ondernemingen kunnen er namelijk altijd van leren.

Recent onderzoek van de universiteit van Washington en Utah wijst uit dat ondernemingen met goede klokkenluiders 'kanalen' op langere termijn beter presteren dan bedrijven met slechte meldingsvoorzieningen. Volgens Wendy Addison zijn targets en ethiek goed te combineren. Michaela Schippers, die managers van de toekomst opleidt, ziet liever duurzame doelen dan targets.

Voormalig 'vicepresident International Sales' Richard Bistrong laat zich in de jaren negentig van de vorige eeuw zo opzwepen door zijn targets dat hij miljoenen aan steekpenningen betaalt om mee te kunnen concurreren op opkomende markten. Voordat de Amerikaan naar Zuid-Amerika vliegt, laat zijn werkgever hem de Foreign Corrupt Practices Act lezen.

Maar als je ver weg, gehaast en moe van het reizen bent, toezicht ontbreekt en je probeert te concurreren, is papier niet voldoende. Bistrong heeft op dat moment geen moeite met omkoping. "Ik dacht dat ik er niemand kwaad mee deed. Ik verkocht levensreddende** producten, haalde mijn targets, kreeg een bonus en hielp een slecht betaalde ambtenaar aan een klein zakcentje." Bistrong voelt zich dan "een altruïst" en wijst daarbij achteraf naar Harvard-hoogleraar Francesca Gino. Gino heeft het echter over de "self-serving altruist".

'Managers moeten bij een businessplan nadenken over hoe je zaken doet en werknemers toerusten voor eerlijk zakendoen.'

Bistrong wordt gepakt en moet de cel in. Slechts veertien maanden, omdat hij drie jaar lang undercover meewerkt met de FBI. Hij voelt zich geen slachtoffer en ook geen klokkenluider. "Ik koos bewust voor vals spelen." Het enige dat hem had kunnen stoppen was een gesprek met het management vóórdat hij naar Zuid-Amerika vloog, denkt hij. Toen had het risico van corruptie moeten worden besproken. Business managers moeten bij een businessplan ook nadenken over hoe je zaken doet en werknemers toerusten voor eerlijk zakendoen.

Om misstanden te voorkomen moet het management zich volgens Michaela Schippers open stellen voor de "constructieve dissident". De werkgever moet werknemers vertrouwen en echt naar hen luisteren. Voor veel leidinggevenden is dat niet eenvoudig. Zelf doet Schippers het door in haar team te benoemen: "Als er iets is, zeg het me. Dan kunnen we erover praten."

Vriend

Conclusies van het seminar van TI: om grote misstanden te voorkomen moet het management zorgen voor een bedrijfscultuur waarin werknemers zich durven te uiten en uit te spreken, vóórdat een conflict ontstaat. Misschien moeten de werknemers daarvoor zelfs worden getraind. Managers moeten zich nadrukkelijk openstellen voor afwijkende meningen en informele meldingen. Anonieme meldingen moeten serieus worden genomen. De organisatie moet de melder, die de moed heeft een foute kwestie aan het licht te brengen, beschouwen als een vriend, in plaats van een afvallige collega.

'Een organisatie moet de melder beschouwen als een vriend, in plaats van een afvallige collega.'

Misstanden kunnen leiden tot koersverlies en reputatieschade. Het management moet daarom duurzame doelen stellen, of zou tenminste moeten nadenken hoe targets uit het business plan op een fatsoenlijke manier kunnen worden gehaald. En managers moeten integriteit niet uitbesteden aan compliance officers, maar zich bedenken dat goede meldprocedures en goed luisteren op den duur leiden tot betere bedrijfsresultaten.

* Het Huis voor Klokkenluiders meldde in juni 2018 in een voortgangsrapportage dat er veertien onderzoeken lopen en in 2019 meer duidelijk wordt over de uitbreiding van de onderzoekscapaciteit.

** Volgens Follow The Money verkocht Bistrong wapens voor Armor Holdings Iinc, dat in 2007 werd overgenomen door BAE Systems.