Patronen van bedrog

Bij de miljarden euro's die in Nederland worden witgewassen in financiële transacties moeten banken en accountants hun poortwachtersfunctie serieus nemen. Crimineel en zwart geld wordt tegenwoordig echter vaker zonder financiële sporen witgewassen via ruilhandel, zei FIOD-directeur Hans van der Vlist.

Lex van Almelo

De recente ING-casus kwam ook in de themasessie Patronen van bedrog voorbij. In de eerste sessie zei FIOD-directeur Hans van der Vlist dat jaarlijks zestien miljard euro zwart geld en tien miljard euro aan smeergeld Nederland aandoet. "Het overgrote deel daarvan loopt door onze financiële systemen. Het witwassen bij ING Bank had iedereen kunnen zien."

Die stelling sluit aan bij wat Pieter van Vollenhoven zei tijdens de plenaire ochtendsessie van de Accountantsdag. In ongevallenonderzoeken heeft Van Vollenhoven de ervaring dat iedereen op de werkvloer van de misstanden op de hoogte is.

Toen sessievoorzitter Peter van Zadelhoff bij Van der Vlist daarnaar vroeg, herhaalde deze zijn (in het FD geuite) twijfels of de bankensector wel zijn verantwoordelijkheid neemt als poortwachter. Over accountants is Van der Vlist positiever. Zij hebben gewezen op zeventig corruptiezaken. Maar qua efficiency is nog forse winst mogelijk. 

Samenwerken

Volgens van der Vlist is de FIOD bezig met een inhaalrace tegen witwassen en corruptie, mede dankzij samenwerking met andere partijen. Adriaan van Dorp, oud-politiecommissaris en Deputy Head Compliance bij ABN Amro, heeft er geen moeite mee om samen te werken met de FIOD, ook al is de bank soms voorwerp van FIOD-onderzoek. Hij gaat daar naar eigen zeggen "zakelijk" mee om. Om samen te werken met de FIOD, politie en FIU-Nederland zijn vertrouwen in elkaar, meer bevoegdheden en minder belemmerende privacyregels nodig. De bank heeft een Task Force Terrorismefinanciering en een Task Force Electronic Crime, die volgens Van Dorp "rete-effectief" zijn.

André Mikkers, forensisch accountant en data & analytics leader bij PwC, beschreef hoe hij in samenwerking met de spoorwegpolitie en Nyenrode University een wagonpyromaan traceerde door miljoenen data te analyseren. De gegevens van onder andere OV-chipkaarten brachten ongebruikelijke reisroutes in beeld en daarmee ook de verdachte, die inmiddels is veroordeeld tot zeven jaar cel en tbs. In het onderzoek naar de Klimop-vastgoedfraude analyseerde PwC de gegevens van zeshonderd bouwprojecten, vanuit de hypothese dat zich mutaties in de financiële gegevens zouden voordoen nadat een bouwprojectteam bij elkaar was gekomen. Na maanden ploeteren werd de hypothese bewaarheid en liep onder anderen Olivier L. tegen de lamp.

AI

PwC gebruikte kunstmatige-intelligentie-technieken. Volgens AI-expert Evert Haasdijk van Deloitte is artificial intelligence geen Haarlemmerolie, maar slechts een verzameling gereedschappen. Daarmee kun je vooral classificeren en dus bijvoorbeeld fraudegevallen scheiden van niet-fraudegevallen.

'Accountants kunnen met AI hun onderzoek verdiepen en "verder kijken dan de cijfers".'

Met "anomalie detectie" ga je juist op zoek naar-typische gevallen, die je vervolgens nader kunt onderzoeken. Zo is het mogelijk om miljoenen e-mails en elektronische documenten terug te brengen tot tienduizend stuks, die dan nog wel door mensen, meestal werkstudenten, moeten worden gelezen, op zoek naar aanwijzingen voor fraude. Een "levensgroot gevaar" van AI-modellen is dat zij vooroordelen versterken, zei Haasdijk, die denkt dat accountants met AI hun onderzoek kunnen verdiepen en "verder kijken dan de cijfers".

PKI-analysebedrijf KeenCorp combineert kunstmatige intelligentie met psycholinguïstiek en HRM- inzichten, om de cultuur in een bedrijf te meten aan de hand van duizenden e-mails. Het bedrijf testte het systeem op de dataset van Enron. Toen dit energiebedrijf in 1999, twee jaar voor het faillissement, een deel van de risico's ondergebracht in het special purpose vehicle LJM namen medewerkers geestelijk "afstand" van het bedrijf. KeenCorp-directeur Victor Mirovic liet een beetje in het midden waar hij nu precies naar kijkt. Hij gaf wel aan dat hij werkt voor curatoren die faillissementen onderzoeken en voor directeuren die voor strategische beslissingen willen weten hoe het personeel denkt. Mirovic beklemtoonde dat er niet naar de inhoud van individuele e-mails wordt gekeken en dat het niet gaat om controle, maar om "contact maken".

Feestdagen

Mollie Payments, betaaldienst voor Nederlandse webwinkels, gebruikt AI om verdachte transacties te blokkeren of beter te kunnen bekijken. Zo kijkt Mollie vooral naar transacties met de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Turkije en naar producten die jongeren aanspreken. Wat de accountants moeten met de wijsheid van Mollie? Directeur Remco Boer: "Betaal als consument zó dat je de transactie kunt terugdraaien. Veel succes met de feestdagen!"

Data: verdeel en heers

Is er een rol voor de accountant in het blockchaintijdperk? Wie met data-analyse aan de slag wil, moet eerst zijn doel bepalen. En zorgen dat zijn gegevensbronnen op orde zijn. "Data is geen natuurproduct dat vanzelf groeit." 

Ronald Bruins

Spreekstalmeester Rens de Jong herinnerde de deelnemers aan de sessie over data aan een recent bericht over Deloitte. "Daar heeft een robot de boekencontrole van drieduizend klanten voor een deel voor zijn rekening genomen. Data is daadwerkelijk nu dus al het nieuwe goud." Pieter Pronk, accountant bij de Algemene Rekenkamer, is al aan de slag gegaan met data-analyse. "Voorheen pakte je in een steekproef 25 dingen op, tegenwoordig kun je in een keer 6.500 boekingen doornemen, waar je dan vijf vreemde dingen uit vist."

Jeroen Volk, ceo van Invoice Sharing, stelde dat er veel meer kan met een factuur dan slechts twee dingen lezen. "Sommige klanten leggen wel 36 dimensies vast, zoals categorieën of het feit dat de factuur confidentieel is." Wat kan een mkb-accountant met dergelijke techniek? "Softwarehuizen schuiven op naar dashboards en het realtime weergeven van de stand van zaken bij klanten. Inboeken en opmaken van facturen gaat al vrijwel automatisch", aldus Volk. "De toegevoegde waarde zit in de koppeling met andere databronnen. Help als accountant bijvoorbeeld bij een retailer zijn kassastromen aan de boekhouding vast te maken."

Moedervlek

Wetenschapper en ondernemer Maurits Kaptein liet zien wat IT kan betekenen in de zorg. "Met de app Skinvision kun je een foto maken van een moedervlek. De app vertelt je of deze kwaadaardig is, je hoeft daarvoor niet meer naar het ziekenhuis." Bij het Integraal Kankercentrum Nederland wordt data verzameld van iedereen die ooit eens last heeft gehad van kwaadaardige cellen. "We gebruiken die data om op individueel niveau te voorspellen wat voor jou de beste behandeling zou zijn."

Skinvision gaat uit van supervised leren. Heel veel afbeeldingen van moedervlekken worden daarbij gekoppeld voor een juiste uitkomst. "Alle hypegeluiden over kunstmatige intelligentie gaan nu hierover", aldus Kaptein. Bij unsupervised leren weet je niet goed wat de uitkomst zou moeten zijn. Dus ga je uit van het verschil van de voorspelling en de daadwerkelijke geobserveerde waarde en maak je paarsgewijs groepen. Dat vindt bijvoorbeeld plaats bij Amazon." Met reinforced leren zijn we nog niet ver, stelde hij. "Daar zit het dilemma van de dubbelarmige gokkast aan vast. Aan welke kun je het beste trekken om te winnen? Omgaan met de echte wereld kan de computer nog lang niet."

'Omgaan met de echte wereld kan de computer nog lang niet.'

Kevin Sipin, datascientist en partner bij Quantillion, gebruikt kunstmatige intelligentie bij fusies en overnames. "Data is geen natuurproduct. Het is onze projectie van de realiteit. Binnen die projectie is het interessanter om te kijken naar specifieke verbanden dan naar specifieke cijfers." Quantillion paste data-analyse ook toe bij leukemie. "Daar is zowel onder- als overbehandeling een groot probleem en er zijn te weinig patiënten om de computer te laten leren. We hebben toen unsupervised leren toegepast, waarbij je data clustert. Welke gegevens trekken vaak met elkaar op?"

Hoe kunnen accountants beginnen met data-analyse, wilde Rens de Jong weten. Volgens Sipin moet eerst het doel worden bepaald. "Waarom wil je aan data-analyse gaan doen? Behulpzaam daarbij is als je weet waar de pijn zit." Volk haakte daar op in. "Begin klein, begin praktisch en bouw het daarna stap voor stap uit. Start in elk geval niet met de tools en de databases."

Blockchain

Olivier Rikken noemde zichzelf zowel 'evangelist als realist', als het om blockchain gaat. "Ongeveer negentig procent van de blockchaininitiatieven die ik voorbij zie komen, is geen case voor blockchain." Je moet blockchain zien als een gecentraliseerde database, legde hij uit. Met 'cryptografie' wordt niet zozeer informatie verborgen gehouden, maar wordt de integriteit van de database bewaakt. "Zonder dat we daarvoor een derde partij voor in het leven hoeven te roepen."

Hij kwam met een verduidelijking die accountants aansprak. “Onderaan een bladzijde in het grootboek heb je een controlegetal, zodat je heel snel kunt zien of alle getallen op die bladzijde kloppen. Datzelfde doen we nu eigenlijk met cryptografie. Van een reeks van datapunten maken we een sommetje. Als er ook maar een datapunt veranderd, klopt dat sommetje niet meer. Zo controleer je de integriteit van de data."

Sascha Jafari, medeoprichter van Summitto, wil met blockchain btw-fraude tegengaan. Idee is om alle btw-plichtige transacties over een blockchain te laten lopen en te zorgen voor een gesloten systeem van afdracht en teruggave. Jafari mocht dat verhaal ook houden voor de Europese Commissie. "De EU loopt naar schatting vijftig miljard aan btw-inkomsten mis." Eind van het jaar wil Summitto een pilot hebben staan. "We zoeken bedrijven die daaraan mee willen doen."

Aljosja Beije, logistics & technology lead bij Havenbedrijf Rotterdam, schetste de meerwaarde van blockchain in de logistiek, waar nog heel veel op papier gaat. "Als je een lading van China naar Rotterdam wil versturen zijn daar 28 partijen bij betrokken." Het traditionele systeem is gevoelig voor fouten, waardoor vertragingen ontstaan. Het project Deliver moet daar wat aan doen. "98 procent van de data over logistieke en bijbehorende informatiestromen is data die niets toevoegt en die allang bekend was. Het is mooi als we via de blockchain die data gevalideerd en betrouwbaar kunnen delen, zodat de juiste partijen daar op het juiste moment toegang tot hebben." Dat is het uitgangspunt van het project. Beij verwacht zo veertig tot vijftig procent minder transactiekosten te kunnen realiseren.

Beije denkt dat de rol van de accountant puur als controleur in het blockchaintijdperk op den duur niet meer nodig is. "Als de data al is gevalideerd, heb je daar als accountant geen waarde meer. Waar de accountant wel waarde kan toevoegen, is door ervoor te zorgen dat smart contracts doen wat ze moeten doen. Kortom, in het systeem zelf." 

Het gesprek

Ken uw plaats. Ervaringsdeskundigen bogen zich in de deelsessie ‘Het gesprek’over de grenzen van onderzoek naar fraude of andere ongerechtigheden. "Wij spelen niet voor rechter."

Geert Dekker

Hoe voer je de lastige gesprekken? Met die vraag als uitgangspunt zaten accountants en forensische wetenschappers om de tafel, met advocaat en hoogleraar internationaal strafrecht Geert-Jan Knoops. Om al snel de achterliggende vraag op die tafel te leggen: hoe verricht je het onderzoek dat de aanleiding is voor dat 'lastige gesprek' - het gesprek met een verdachte, een (potentiële) fraudeur of andere mogelijk betrokkenen bij zaken die het daglicht niet kunnen verdragen? Als er één eis gesteld kan worden aan dergelijke gesprekken, dan is het wel dat ze gevoerd worden op basis van alle relevante feiten.

Dat is geen open deur, kwam naar voren in het relaas van Knoops; de feiten leggen het immers nogal eens af tegen vooringenomenheid, meningen en andere vormen van gemakzucht. Dat kan leiden tot rechterlijke dwalingen; de voorbeelden zijn bekend. Daarom doet Knoops veel eigen onderzoek naar de feiten die 'het verhaal van de verdachte' kunnen onderbouwen. Dat verhaal is de leidraad in de verdediging. "Het gaat om de onderbouwing van dat verhaal. De rechter voorliegen mogen wij niet. Wij onderbouwen het verhaal van de verdachte met zoveel mogelijk bewijsstukken, met zoveel mogelijk diepgang."

Vraagstelling

Het resultaat daarvan is een ander 'scenario' van de gebeurtenissen, dan het scenario dat het Openbaar Ministerie naar voren brengt. Knoops: "Het is dan vervolgens aan de rechter om te oordelen over de waarschijnlijkheid van deze scenario's." Onderzoekers die de feiten aanleveren voor de scenario's moeten zich ver houden van deze oordeelsvorming, zo stelde hij.

Daar was Peter Schimmel, partner Forensic bij GrantThornton, het van harte mee eens. De verleidingen zijn echter groot. "De accountant die bijzonder onderzoek doet, moet om te beginnen heel veel aandacht geven aan de vraagstelling die aan het onderzoek ten grondslag ligt", aldus Schimmel. "Wat wil men precies onderzocht hebben? Waarom, met welke bedoelingen? Te vaak is dat niet duidelijk. Zo komt het voor dat een raad van commissarissen vraagt om een onderzoek naar 'de integriteit van het bestuur' en dat een onderzoeker inderdaad op grond van die formulering aan de slag gaat. Maar een accountant komt dan in een rol die niet de zijne is. Hij kan feiten onderzoeken, maar hij kan en moet niet oordelen. Hij kan het wat, waar, wanneer en hoe onderzoeken, maar hij moet zich niet buigen over het waarom."

De accountant moet die rolvastheid zelf bewaken. Koops: "In faillissementszaken komt het voor dat de rechter aan deskundigen vraagt of er volgens hen sprake is van wanbeleid. Volgens mij is die vraag niet acceptabel." Schimmel: "Een accountant zou met het beantwoorden van zo'n vraag buiten zijn domein treden. Niet doen."

DNA

De druk op deskundigen om dat wel te doen is echter groot en neemt toe. Dat stelde Lex Meulenbroek, DNA-specialist van het Nederlands Forensisch Instituut (NFI). Het onderzoek naar DNA-sporen op plaatsen delict beperkte zich van oudsher tot de vraag aan wie de sporen toebehoren, maar tegenwoordig komen ook vragen van ander niveau aan de orde. "We onderscheiden vragen op drie niveaus: naar de bron, naar de activiteit die heeft plaatsgevonden en tot slot naar het eventuele delict. Met behulp van scenariodenken geeft het NFI nu ook informatie over het tweede niveau", aldus Meulenbroek. Het gaat dan met name om de vraag hoe het spoor daar terechtgekomen is. "Deze wetenschap ontwikkelt zich nu zo snel dat we op grond van de aangetroffen hoeveelheden DNA en ook op grond van het aangetroffen aantal DNA-profielen iets kunnen zeggen over de waarschijnlijkheid van hypotheses over wat er gebeurd is - de activiteit." Tegelijk erkende hij dat het nog vaak genoeg voorkomt dat hij zich als DNA-specialist ongemakkelijk voelt bij vragen die boven het bronniveau uitgaan.

Liegen

Accountants moeten zich daar dus niet aan wagen. Schimmel: "Wij onderzoeken, wij oordelen niet." Dat onderzoeken, het vaststellen van de feiten, kan al lastig genoeg zijn, bracht psycholoog Job Boersma daarop naar voren.

'We zien en horen vooral de dingen die in lijn zijn met wat wijzelf al dachten.'

Hij haalde ter illustratie onderzoek aan waaruit blijkt dat mensen gemiddeld per tien minuten gesprek drie keer liegen. Ook zijn wij over het algemeen niet goed in het voeren van gesprekken. "Ten eerste luisteren we slecht, ten tweede observeren we niet goed en ten derde stellen we te weinig vragen." Onderzoekers moeten zich daarvan bewust zijn. "Vraag iemand halverwege een gesprek eens om een samenvatting te geven van wat de ander tot dan toe te berde heeft gebracht. Prachtig om te zien hoe dan de paniek toeslaat."

Ter verklaring wees Boersma op vooringenomenheid: "We zien en horen vooral de dingen die in lijn zijn met wat wijzelf al dachten. Daarom stellen we ook zo weinig vragen: we denken alles al te weten."

Wederhoor

Het tegenovergestelde zal het kenmerk zijn van het goede gesprek en ook van het goede onderzoek. Boersma: "Ben je echt bereid om je te verdiepen in de overtuigingen van een ander? Of weet je al dat jouw eigen overtuiging toch altijd de doorslag zal geven?"

In bijzonder onderzoek van een accountant of een andere specialist is 'wederhoor' dan de gevleugelde term. Het scenariodenken waar Knoops aan refereerde herbergt dat per definitie in zich. Daarom is dat scenariodenken ook zo geschikt voor onderzoek door accountants, vindt Schimmel: "Het is zelfs noodzakelijk, om te voorkomen dat je op de stoel van de rechter of de opdrachtgever gaat zitten. Doe dat niet. Wees rolvast."