Ronald Bruins

Fastow begon met twee attributen uit zijn tas te halen. In zijn ene hand de trofee voor Best CFO of the Year, aan hem uitgereikt in 1999. In de andere hand zijn identiteitsbewijs van de gevangenis. Zo dicht kunnen roem en een vrije val bij elkaar liggen. De teneur van zijn verhaal: Wat ik als cfo deed was niet tegen de regels. Elke deal die zorgde voor weer een special purpose vehicle was goed gedocumenteerd. Specialisten in de juridische hoek, auditors, accountants en de financiële afdeling waren het er allemaal mee eens. "We thought we were heroes."

» Bekijk ook de videocompilatie van de Dag van de Financial

Slimme oplossingen verzinnen, waardoor de credit rating op een hoog niveau bleef, daar was Fastow een meester in; continu op zoek naar loopholes. Hij hield in een bestand, 'truth.xls' getiteld, bij wat het verschil was tussen de echte situatie waarbij die vehicles zouden worden geactiveerd en de huidige situatie. Het verschil tussen de Triple B + rating die Enron van analisten kreeg en zijn eigen berekening, die uitging van Dubbel B-. Het document werd ook gedeeld met de board of directors, advocaten en accountantskantoor Arthur Andersen.

Grijs gebied

Niemand die er iets van zei. Integendeel, Fastow kreeg alle lof: "Andy, you are f*cking brilliant." Tegelijk leverde het beleggers in Enron een uiterst misleidend financieel beeld op. Het energiebedrijf was helemaal niet zo robuust als werd gedacht. Fastow: "De autoriteiten telden de zaken op en toen was het ineens fraude. Terwijl elke deal op zichzelf wel mocht." Het mag van de regels, maar is het ethisch? Fastow had treffende voorbeelden van grijze gebieden. Zoals een pijplijn die via een special purpose vehicle buiten de balans werd gehouden. "Zouden jullie dat doen?", vroeg hij aan de zaal. De overgrote meerderheid zei nee. "Maar ook als ik vertel dat we dat via operational lease hebben gedaan?" Die vraag zette de financials aan het denken.

'Ik had rechtszaken kunnen rekken, maar besloot om mijn verantwoordelijkheid te nemen en schuld te bekennen.'

Deed de organisatie er goed aan Fastow, vanwege zijn veroordeling in feite een crimineel, uit te nodigen, vroeg dagvoorzitter Anouschka Laheij zich af. "Moet je zo iemand een podium geven?" Fastow kwam er zelf op terug. "Ik geef dit soort lezingen om te laten zien dat zulke financiële structuren nog steeds volop in gebruik zijn. Ik ben tot het inzicht gekomen dat wat ik deed onethisch was. Ik had rechtszaken kunnen rekken, maar besloot om mijn verantwoordelijkheid te nemen en schuld te bekennen. Nu probeer ik het probleem dat ik mede heb gecreëerd recht te zetten."

Tijdens zes jaar cel kwam hij tot inkeer. "Ik zag dat wat ik deed fout was. Alsof er een licht aanging." Wat kunnen financials doen om op het rechte pad te blijven? Fastow: "Het feit dat jullie hier zijn en erover nadenken is al winst."

Spitwerk

Er was meer dan alleen Fastow. NBA-voorzitter Marco van der Vegte trapte de dag af. Dagvoorzitter Laheij wierp hem ook de zaak-Steinhoff voor de voeten. Van der Vegte kon er wegens geheimhouding niet te veel over zeggen. "De VEB is een zaak begonnen, het is nu aan de tuchtrechter om te bepalen of we meer hadden kunnen doen."

Oscar Gelderblom, hoogleraar financiële geschiedenis, liet zien dat de roemruchte VOC kon groeien dankzij bewindhebbers die boekhouden en jaarrapportages serieus namen. Deden boekhouders hun werk niet goed, dan ging de helft van hun maandsalaris naar de armen. "Maar een speciale afdeling voor geldzaken bij een onderneming ontstond ongeveer honderd jaar geleden in Amerika." Gelderblom trok conclusies uit de geschiedenis. "Als financial help je mee de economie te organiseren. Daar moet je dan ook je verantwoordelijkheid voor nemen. Zoals de elite in de tijd van de VOC op bezoek ging bij de armen en hen ondersteunde."

'Als financial help je mee de economie te organiseren. Daar moet je dan ook je verantwoordelijkheid voor nemen.'

Het is onderdeel van een moreel kompas dat de financial zich moet aanmeten. Ook Richard Happé, emeritis hoogleraar belastingrecht, kwam daarop terug. “Waar geen economische relevantie is, moet je geen belastingstructuur optuigen. Want dat betekent eigenlijk dat je hetgeen in een ander land thuishoort, naar jouw land haalt. Om maar minder te betalen. Dan ben je dus een free rider.” Happé verwees naar de enorme groei in hoeveelheid belastingregels in de VS, die in tien jaar tijd bijna vertienvoudigd is. En hij citeerde een uitspraak van Barack Obama uit 2014: "I don’t care if it's legal, it is wrong."

Eric Smit van Follow the Money herkende zich als onderzoeksjournalist in de fundamenten van het accountantsberoep. "Je moet je elke dag afvragen of het deugt wat je doet." Hij gaf een kijkje in de keuken van zijn onderzoekswebsite en vertelde een tuchtrechtzaak te hebben aangespannen bij de Accountantskamer tegen een RA die volgens Smit in meerdere zaken met hem "het gevecht om de waarheid" was aangegaan.  

Sjoemelmarge

De NBA kwam met meer om het morele kompas aan te scherpen. Niet alleen door inzet van de dilemma-app, ook door 'moresprudentie', gevat in een boekje met handvatten voor de analyse van dillema's.

'Je moet je elke dag afvragen of het deugt wat je doet.'

Edgar Karssing, hoofddocent beroepsethiek en integriteitsmanagement, hield daarbij de zaal een spiegel voor. "Wie heeft er dit jaar gelogen?" Heel veel handen gingen omhoog. "Wie ziet zichzelf als een eerlijk mens?" Weer gingen vele handen omhoog. "Hoe kan dat?

Blijkbaar is er een 'sjoemelmarge'. En welke factoren maken nu dat die sjoemelmarge groter of kleiner wordt. Dat is onder meer de omgeving onder het motto 'iedereen doet het, waarom ik dan niet', vermoeidheid, belangenverstrengeling en abstracte grootheden. Bij dat laatste zie je niet meer dat er mensen van vlees en bloed achter cijfers schuilgaan. Een bijzonder aandachtpunt voor financials."

Dooronderhandelen of failliet gaan?

In het plenaire slotdeel gingen Leo Epskamp, ex-cfo van Econcern en Telegraaf Media Groep, Marlies de Vries, onderzoeker en universitair docent aan Nyenrode en Petri Hofsté, commissaris bij onder andere Achmea, Rabobank en Kasbank, het gesprek aan met de zaal.

Epskamp begon op 1 oktober 2008 bij Econcern. "Toen kwamen we er al snel achter dat het de verkeerde kant op ging. Hij kreeg volop allemaal adviezen, maar volgde zijn eigen koers. De stekker ging eruit. Medewerkers op straat, ikzelf op straat en een aansprakelijkheidsclaim van 25 miljoen euro op de mat. Het is nu tien jaar verder, maar ik heb nog steeds contact met mijn advocaat over de afwikkeling."

Het gaat er volgens Epskamp om dat de financial een moreel kompas blijft ontwikkelen. "Bij overwegingen waar je studie niet meer helpt ga ik terug naar wie ik ben en hoe het komt dat ik bepaalde keuzes maakt."

Kan Hofsté haar hand in het vuur steken voor de ondernemingen waar ze commissaris is, wilde dagvoorzitter Laheij weten. "Nee, maar we doen wel ons stinkende best om het goede te doen", aldus 'de machtigste vrouw van corporate Nederland'. Bij Rabobank groeit het besef, zeker na de recente kwestie rondom ING, dat klantintegriteit en transactiemonitoring van het grootste belang zijn. "Wij als bank horen daar een rol in te hebben."

'Bij beoordeling van het integriteitsklimaat in een organisatie grijpen financials al snel naar regels.'

Volgens De Vries moet je als financial een eigen oordeel kunnen vormen over het integriteitsklimaat in een organisatie. "We grijpen als financial dan al snel naar regels. Maar dan kom je er niet aan toe het probleem echt te analyseren. Bijvoorbeeld door te kijken naar hoe sociologische processen in organisaties lopen." Epskamp tot slot. "Het kan bij een risicorapportage juist belangrijk zijn wat er niet in staat. Wie heeft niet met zijn vuist op tafel geslagen? Ga juist met die mensen eens praten."

'Happy financial' Marjan Heemskerk was ook op de Dag van de Financial en maakte een eigen video-impressie van het evenement. Bekijk haar vlog: